सत्ताधारी मंडळीपुढे कधीही लोटांगण न घालण्याची दर्पोक्ती करणाऱ्या आम्हा पत्रकारांनाही मालकांच्या रूपाने आमचा ‘बोलाविता धनी’ वा स्वामी असतोच !

पडघम - माध्यमनामा

कामिल पारखे

प्रातिनिधिक चित्र

• Tue , 18 August 2020
• पडघममाध्यमनामासरSirयुवर लॉडशिपYour Lordshipमि. प्रेसिडेंटMr. Presidentमि. प्राईम मिनिस्टरMr. Prime Minister

राजकारणात दादा, भाऊ, साहेब, अण्णा, तात्या अशा नावांची खैरातच पाहायला मिळते. आपल्या नेत्याची हांजी हांजी करावी लागत असल्याने ते अपरिहार्य असावे. पण ही बाधी केवळ राजकारणातच पाहायला मिळते असं नाही. कारण नसताना आणि कुणालाही ‘साहेब’, ‘सर’ म्हणण्याची गरज नसते. शिष्टाचार, संकेत यांबाबतीत आपण सहसा उदासीन तरी असतो किंवा बेफिकीर तरी. या पार्श्वभूमीवर हा लेख मननीय ठरावा.. 

...............

गोव्यातल्या ‘नवहिंद टाइम्स’चा ‘कॅम्पस रिपोर्टर’ असताना पणजीतल्या १८ वा जून रोडवरच्या शिक्षण संचालनालयाला आठवड्यातून दोन-तीन वेळेस भेट देत असे. एक दिवस मला ऑफिसला पोहचण्यास उशीर झाला. त्याबाबत कार्यकारी संपादक एम. एम. मुदलीयार यांनी विचारले असता ‘शिक्षण खात्याच्या उपसंचालकांच्या भेटीसाठी अर्धा तास ताटकळत बसावे लागले’ असे मी सांगितले. त्यावर ते एकदम भडकले. ‘‘नवहिंद टाइम्स’च्या एखाद्या बातमीदाराला कुठल्याही ऑफिसात असे भेटीसाठी ताटकळत ठेवणे’, हा आपल्या दैनिकाचा अपमान आहे, असे ते म्हणाले. ‘ते अधिकारी खरेच महत्त्वाच्या कामात असतील तर तिथे तू थांबायची काहीच गरज नाही’, असे त्यांनी सांगितले.

त्या काळात गोव्यातील एकमेव इंग्रजी दैनिक आणि त्याचबरोबर सर्वाधिक खपाच्या वृत्तपत्राच्या प्रतिनिधीशी सरकारी अधिकाऱ्याने कसे वागावे, हे मी त्यांना दाखवून दिले पाहिजे, असे त्यांचे म्हणणे होते. मुदलियारसाहेबांचा हा आदेश पाळण्याचा प्रयत्न मी नेहमीच केला.

पत्रकाराने बातम्या कशा मिळवाव्या, पत्रकार म्हणून कसे वागावे, कसे वागू नये, याचे बहुतांश प्राथमिक धडे मी गोव्यात १९८०च्या दशकात आठ-नऊ वर्षे बातमीदार असताना गिरवले. कुठल्याही ऑफिसात, कार्यक्रमात वा इतर कुठेही संपर्कात येणाऱ्या कुणाही व्यक्तीला ‘सर’ असे आदरार्थी विशेषण वापरायचे नाही, अशी दुसरी एक सक्त ताकीद मुदलियारसाहेबांनी मला दिली होती. ‘आपल्या या वृत्तपत्रात तुझे बॉस असणाऱ्या व्यक्तीशिवाय इतर कुणालाही,  मग भले ती व्यक्ती सरकारी अधिकारी असो व मंत्री असो, त्यांना पत्रकार म्हणून भेटताना सारखे ‘यस सर, यस सर’ असे पालुपद लावायची काहीही गरज नाही, पत्रकार कुणाच्याही ताटाखालचे मांजर नसतो. अधिकाऱ्यांना त्यांच्या कामाबद्दल धारेवर धरायचे, त्यांना जाब विचारायचा,  हे बातमीदारांचे काम, त्यामुळे भेटताना त्यांना ‘सर’ म्हणण्याऐवजी त्यांच्या पदाचा आदर राखत ‘मिस्टर अमुकअमुक’ असे म्हटले की बस!’, असा मुदलियारसाहेबांचा आदेश होता. 

या आदेशाचे पालन मी पत्रकारितेच्या व्यवसायात गोवा सोडल्यानंतरही सातत्याने करत आलो. त्याचा मला फायदा झाला. समोरची व्यक्ती आपली काही बॉस नाही, पत्रकार या नात्याने आपण दोघे समपातळीवर आहोत, हा विश्वास त्यामुळे निर्माण झाला. सुदैवाने मी ‘नवहिंद टाइम्स’, ‘लोकमत टाइम्स’, ‘इंडियन एक्सप्रेस’, ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’ आणि ‘सकाळ’ मीडिया ग्रुपसारख्या आघाडीच्या दैनिकांत नोकरी केली. त्याचाही एक वेगळाच फायदा झाला. छोट्या दैनिकांत काम करणाऱ्या बातमीदारांना बातमी मिळवण्यासाठी, अगदी अपॉइंटमेंट मिळवण्यासाठी वा क्वचित जाहिरात मिळवण्यासाठी अधिकाऱ्यांची आणि इतरांची हांजीहांजी करावी लागते. त्यामुळे त्यांना स्वतःकडे कमीपणा घ्यावा लागतो, इतरांना सारखे ‘सर’ असे म्हणावे लागते, याची मला जाणीव आहे.

कार्यालयाबाहेर बॉस नसणाऱ्या कुणालाही ‘सर’ ही उपाधी न लावण्याचा हा नियम इंग्रजी पत्रकारितेतील अनेक जण पाळतात, हे मी अनेक वृत्तपत्रांत अनुभवलेले आहे. ‘इंडियन एक्सप्रेस’च्या पुणे आवृत्तीचे निवासी संपादक प्रकाश कर्दळे हे आम्हा सहकाऱ्यांची इतरांना ओळख करून देताना ‘हे माझे सहकारी अमुकअमुक’ असे म्हणत असत. अनेक संपादक आणि इतर ज्येष्ठ मंडळी आपल्याला (!) ‘सर’ म्हणू नये, नावानेच हाक मारावी असा आग्रह करताना मी अनुभवले आहे.

‘नवहिंद टाइम्स’चे वयाची तिशीही न पार केलेले संपादक बिक्रम व्होरा यांना बहुतेक सर्व वरिष्ठ व कनिष्ठ सहकारी ‘बिक्रम’ या नावानेच संबोधत. कुणाही व्यक्तीला तिच्या पहिल्या नावाने हाक मारायची, हा इंग्रजी पत्रकारितेतील आणखी एक रुळलेला संकेत. पत्रकारितेत अनेक वर्षे कारकीर्द केली तरी टीम लीडर म्हणून मी फार कमी काळ काम केले, कुठल्या शैक्षणिक संस्थेत तर कधीच शिकवले नाही. त्यामुळे ‘सर’ ही उपाधी स्वतःला चिकटून घेणे मला कधीच आवडले नाही. ही नावडती उपाधी अलीकडच्या काळात अगदी अनिच्छेनेच मला चिकटली. तरी मी ओळखला जातो तो मुख्यत: ‘कामिल’ म्हणूनच. त्यामुळे खूप मोकळेढाकळे  वाटते. 

माझ्या पत्रकारितेच्या अगदी सुरुवातीच्या काळात म्हणजे १९८३ला गोव्यात कॉमनवेल्थची एक बैठक झाली. दिल्लीतील औपचारिक परिषदेनंतर गोव्यात ही अनौपचारिक बैठक म्हणजे रिट्रीट होते. त्यानिमित्ताने ब्रिटिश साम्राज्याचा एके काळी भाग असलेल्या संपूर्ण जगातील ३९ राष्ट्रांचे प्रमुख गोव्यात चार दिवस रिट्रिटसाठी जमले होते. त्यामध्ये ब्रिटिश पंतप्रधान मार्गारेट थॅचर, ऑस्ट्रेलियन पंतप्रधान बॉब किंवा रॉबर्ट  हॉक, झिम्बाब्वेचे राष्ट्रप्रमुख रॉबर्ट मुगाबे वगैरेंचा समावेश होता. या कॉमनवेल्थ परिषदेच्या यजमान म्हणून पंतप्रधान इंदिरा गांधी उपस्थित होत्या.

यापैकी कुणाही राष्ट्रप्रमुखाला भेटण्याची किंवा त्यांच्या आसपास फिरकण्याची आम्हां पत्रकारांना मुभा नव्हती. जगभरातील पत्रकार यानिमित्ताने गोव्यात आले होते. फोर्ट आग्वाद ताज व्हिलेज रिसॉर्टवर एकमेकांना अनौपचारिकरीत्या भेटत या राष्ट्रप्रमुखांच्या चर्चा चालू होत्या. जुना गोवा आणि विविध समुद्रकिनारी भेटी, तसेच जुन्या चर्चमधील प्रार्थनांत सहभाग वगैरे बातम्या आम्ही स्थानिक आणि इतरही पत्रकार देत होतो.

भारतीय वंशाचे असलेले श्रीदत्त रामफळ हे तेव्हा कॉमनवेल्थ कॉन्फरन्सचे सरचिटणीस होते. परिषदेचे प्रवक्ता या नात्याने ते आम्हा पत्रकारांना दररोज भेटत असत, दैनंदिन घडामोडीविषयी काही सांगत असत. थ्रिपिस सूट घातलेले, हातात टेपरेकॉर्डरसारखी विविध अद्ययावत उपकरणे घेऊन पत्रकार परिषदेस हजर राहणारे वेगवेगळ्या देशांतील विविध वृत्तपत्रांचे आणि वृत्तसंस्थांचे पत्रकार तेव्हा मी पहिल्यांदा पाहिले. ‘मिस्टर सेक्रेटरी जनरल...’ या संबोधनाने ते कॉमनवेल्थ कॉन्फरन्सचे सरचिटणीस रामफळ यांना प्रश्न विचारत. त्या चार दिवसांत कुणीही त्यांना वा इतर अधिकाऱ्यांना ‘सर’ हे संबोधन वापरले नाही आणि त्यांत त्यांनाही काही अपमानास्पदही वाटले नाही, हे मी या वेळी अनुभवले.

माझ्या कारकिर्दीतील गोव्यातली ही कॉमनवेल्थ परिषद सर्वांत मोठी घटना. या परिषदेमुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पंतप्रधान व राष्ट्रप्रमुखांना ‘मिस्टर प्रेसिडेंट’ वा ‘मिस्टर प्राईम मिनिस्टर’ असे संबोधन कसे वापरतात हे मी जवळून अनुभवले. असेच संबोधन असलेल्या ‘यस मिनिस्टर’ आणि ‘यस प्राईम मिनिस्टर’ या कमालीच्या गाजलेल्या आंतरराष्ट्रीय टेलिव्हिजन मालिका अनेकांना आजही आठवत असतीलच. 

पणजीला सचिवालयात वरिष्ठ सरकारी अधिकाऱ्यांशी बोलताना अगदी मंत्र्यांशीही बोलताना पत्रकारितेतील हे तत्त्व पाळल्याचा फायदा झाला. गोव्यात कोकणी भाषेत ‘तुम्ही, आपण’ असे आदरार्थी संबोधन नसल्याने आणखी फायदा व्हायचा. त्या वेळी मुख्यमंत्री प्रतापसिंह राणे, विधानसभेचे सभापती दयानंद नार्वेकर, विरोधी पक्षनेते रमाकांत खलप वा इतर मंत्र्यांनाही ‘तू, तुका’ असेच संबोधन असायचे. फारच आदर द्यायचा झाल्यास ‘राणेबाब, नार्वेकरबाब, खलपबाब’ असा जोड लागायचा.     

त्याशिवाय कुठल्याही कनिष्ठ व वरच्या पातळीवरील न्यायालयात न्यायाधीश वा न्यायमूर्ती प्रवेश करताना आणि जाताना इतर लोकांप्रमाणे पत्रकारांनाही उभे राहण्याचा शिष्टाचार पाळावा लागतो. पणजीला उच्च न्यायालयात न्यायमूर्तींसमोर सुनावणी चालू असताना मी खुर्चीवर बसल्यावर दोन्ही पाय एकमेकांवर टाकले की, लगेच तिथला भालदार येऊन सरळ, नीट आदराने बसण्याची तंबी द्यायचा हे मला आजही आठवते.

मुंबई उच्च न्यायालयाच्या गोवा खंडपीठात गेल्यावर तिथल्या न्यायमूर्तींना त्यांच्या चेम्बरमध्ये मी ‘युअर लॉर्डशिप’ असेच संबोधत असे आणि उच्च न्यायालयाच्या बातम्यांमध्ये त्यांचा ‘मिस्टर जस्टीस अमुकतमुक’ असाच उल्लेख करावा लागत असे. ‘मिस्टर जस्टीस’ ही उपाधी नक्की कुणासाठी वापरायची हे माहीत नसलेल्या एका बातमीदाराने एकदा ही उपाधी सत्र न्यायालयाच्या न्यायाधीशासाठी वापरली. त्यामुळे दुसऱ्या दिवशी पणजीतल्या सचिवालयातल्या आमच्या प्रेसरूमध्ये मोठा हास्यकल्लोळ उडाला होता. ‘न्यायाधीश’ ही उपाधी खालच्या न्यायालयांतल्यांसाठी वापरली जाते, तर ‘न्यायमूर्ती’ ही उपाधी उच्च न्यायालयाच्या आणि सर्वोच्च न्यायालयाच्या पीठासीन व्यक्तींसाठी वापरतात.

अनेक दैनिकांनी काळानुसार बातम्यांत व्यक्तीच्या नावाआधी  ‘श्री, श्रीमती’ हे विशेषण वगळले आहे. अगदी जुन्या काळात ‘राजमान्य राजश्री’ असा अगदी आदरपूर्वक उल्लेख केला जायचा.  काही स्थानिक आणि राष्ट्रीय वृत्तपत्रांनी न्यायमूर्तीसाठी ‘मिस्टर जस्टीस’ ही उपाधी वगळली  आहे. काही दैनिके मात्र सरंजामशाहीचे प्रतीक असलेली ‘मिस्टर जस्टीस’ ही उपाधी उच्च न्यायालयाच्या आणि सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांसाठी आजही वापरतात. आम्हाला ‘माय लॉर्ड’ किंवा ‘युअर लॉर्डशिप’ म्हणू नका, असे काही वर्षांपूर्वी काही न्यायमूर्तींनी बजावले आहेच

असेच पत्रकारितेतील काही संकेत कुठल्याही सार्वजनिक कार्यक्रमाची बातमी देण्याबाबत होते. पत्रकारांना पुढच्या रांगेत वा वेगळ्या कक्षात बसण्याची सोय केली जायची. मुख्य पाहुणे असलेले मुख्यमंत्री, मंत्रीमहोदय वा इतर माननीय व्यक्ती सभागृहात प्रवेश करतात. उपस्थित लोक उभे राहून त्यांचे स्वागत करणार. अशा वेळी सभागृहाच्या पहिल्या व दुसऱ्या रांगेतील पत्रकार कक्षातील आम्ही सर्वजण आमचे नोटबुक आणि पेन हातात घेऊन बसलेलेच असायचो. सर्वजण एकत्र बसल्याने या अलिखित सांकेतिक प्रथेला वेगळाच भारदस्तपणा यायचा.

मात्र पत्रकारितेच्या या शिष्टाचार संकेतास काही सन्माननीय अपवाद होतेच. उदाहरणार्थ, राष्ट्रपती, पंतप्रधान, राज्यपाल आणि सभागृहात असताना लोकसभेचे किंवा विधानसभेचे  सभापती यांच्या पदाचा आदर व्यक्त करण्यासाठी पत्रकारांनी उभे राहावे, असा सर्वसाधारण संकेत आम्ही पाळत असू. आमच्या संपादकाच्या मतानुसार विद्यापीठाचे कुलगुरूसुद्धा या अपवादात्मक आदरास पात्र होते.

या संकेतामुळे मात्र कधी गंमतीदार घटनाही घडायच्या. वसंतराव डेम्पो, विश्वासराव चौगुले, तिंबलो, साळगावकर वगैरे उद्योगपती म्हणजे गोव्यातील लोहखनिज खाणींचे मालक हे इंग्रजी, कोकणी आणि मराठी वृत्तपत्रांचेही मालक होते. या वृत्तपत्रांच्या मालकांना सार्वजनिक कार्यक्रमांत मिरवण्याची मोठी हौस असायची. यापैकी प्रत्येक जण वर्षांतून किमान चार-पाच वेळा सार्वजनिक व्यासपीठांवर यायचे. या कार्यक्रमांत ते वाचत असलेली भाषणे त्यांच्या दैनिकांतील मुख्य संपादकांनीच लिहिलेली असायची !

तर ‘नवहिंद टाइम्स’ आणि ‘नवप्रभा’ या दैनिकांचे मालक असलेले वसंतराव डेम्पो कार्यक्रमाच्या स्थळी आले की, ‘गोमंतक’चे बातमीदार रमेशचंद्र सरमळकर, सुरेश काणकोणकर, ‘राष्ट्रमत’चे  बालाजी  गावणेकर वगैरे पत्रकार ‘नवहिंद’ ग्रुपच्या आम्हा एक-दोन बातमीदारांना ढोपऱ्याने टोचून ‘अरे तुझो पात्राव आयलो, बेगिन उभे राव’ असे डिवचत आम्हाला आदराने उभे राहण्याचे फर्मावत असत आणि मग चरफडत मी आणि ‘नवप्रभा’चे बातमीदार गुरुदास सावळ वगैरे मुकाट्याने तटदिशी उभे राहत असू. पुढे कधीतरी गोमंतक दैनिकाचे मालक विश्वासराव चौगुले कार्यक्रमास हजर असत, तेव्हा ‘नवहिंद’ माध्यमसमूहाचे आम्ही पत्रकारमंडळी मग सरमळकर, काणकोणकर वगैरेंवर अगदी त्याच पद्धतीने पुरता वचपा काढत असू. 

सार्वजनिक कार्यक्रमांत वा इतरत्र कुठेही कुठल्याही राजकीय सत्तास्थानासमोर न झुकण्याशी फुशारकी मारणाऱ्या आम्हा पत्रकारांच्या आणि वृत्तपत्रांच्या निर्भीड स्वातंत्र्यालाही अशा प्रकारे कधीतरी नव्हे तर अनेकदा मुरड घालावीच लागते. सत्ताधारी मंडळीपुढे कधीही लोटांगण न घालण्याची दर्पोक्ती करणाऱ्या आम्हा पत्रकारांनाही मालकांच्या रूपाने आमचा ‘बोलाविता धनी’ वा स्वामी असतोच, या कटु सत्याची अशा प्रतीकात्मक घटनांमुळे प्रतिस्पर्धी वृत्तपत्रांतही काम करणाऱ्या आम्हा सर्वच पत्रकारांना प्रकर्षाने जाणीव व्हायची.

When fugitive Charles Sobhraj was nabbed in Porvorim, Goa

 When fugitive Charles Sobhraj was nabbed in Porvorim, Goa

I was winding up my work in our newspaper office in Panjim on a Sunday evening when I attended a telephone call. A newspaper reader wanted to know about the frantic activity going around in Porvorim near Panjim. As a crime reporter of The Navhind Times, I asked the caller some details related to his query and assured him to check what was happening there. Then, I made a quick call to the police control room and was relaxed when I got the stock reply, "सोगळे शांत असा, काय गडबड ना!” (No major crimes, all is well!)

That was one of the first and also the most casual calls on the office landline I received on that Sunday late evening, 6 April 1986.

It was past 8.30 pm. In 1970s and early 1980s, there was almost no life on streets in Panjim, capital of Goa, Daman and Diu after 7 pm on weekdays , and Sundays and public holidays, would be even worse. A person informing about something abnormal happening on Panjim-Mapusa route on Sunday evening therefore rang an alarming bell in me, a crime reporter. I immediately rang up to the police control room, Number 100, to know what was happening in Porvorim.. ‘Kay Na’ prompt came the reply and I was assured.

I rang up a police inspector but he too said there was nothing to report. Within half an hour, I had received more calls.

Those days there was a single road for the most stretch of the Panjim-Mapusa route and therefore many people on the move had noticed that something was cooking at a particular site.

By 9 p.m, there were many such calls, each phone call prompting me to ring up higher police officials and different police stations to verify if something strange or major incident was taking place at the site. Thus I had called Mapusa police station, press relations officer of the Goa Police and many others and each verification call had drawn a blank.

The calls of our newspaper readers really irritated me. It was Sunday and normally I did not stay in the office so late. The deadline for filing stories for us reporters was 7.30 pm, maximum 8 pm by which time our Assistant Editor M. M. Mudaliar would clear stories, mark their pages, and leave for home. Only stories meant for the page one were accepted after that and they were cleared by Editor Bikram Vohra when the night chief sub-editor along with page one copies went in a office jeep to his Miramar residence at around 9 pm. There was a reason why I was hanging around so late in the newspaper office that Sunday night.

With Mudaliar’s prior permission, that evening I had booked urgent calls to Delhi headquarters of the Indian Federation of Working Journalists (IFWJ) to confirm about my journalism diploma course in Bulgaria and a visit to Russia. Those days, the BSNL had ordinary, urgent and lightening categories for local and outstation calls. After the urgent call materialised after two hours waiting, IFWJ president K. Vikram Rao had asked me to fly to New Delhi the very next day as I, along with other journalists, were to fly to Moscow within a week. With this excitement of my foreign tour, now I was troubled with these telephone calls about some strange happenings in Porvorim. Was someone playing a prank, I wondered.

Soon, I got another call. This time the caller was more specific. Has the police caught a big fish near Porvorim, he asked. That was an alarm bell for the crime reporter in me. I rang up the senior most police, Goa inspector general of police. I apologised to him for calling on Sunday at this night hour and asked him if there was any major arrest or happening near Porvorim. I felt assured when he replied in the negative. But when there was no end to inquisitive telephone callers and there seemed no possibility if prank calls, I once again called the Goa IGP with more profound apologies. This time, the IGP did not hide his annoyance. “Camil, you know it too well, If there is anything major, or arrest of a big fish, I will be the first person to know it,” he said, again denying that any major happening was taking place at that moment in Porvorim.

Normally, such reply from the top cop would have been final. But this time I did not feel assured. Was the IGP hiding the news for the time being? I wondered.

Jovita Lopes, our sports reporter, who was typing his stories on typewriter had his ears all tuned to my local telephone conversation, the repeated phone calls and my efforts to verify the callers’ claims. Soft-spoken Jovito who was also a school teacher was much senior to me in journalism. The night chief sub had already left with a compiled bunch of stories of national news agencies and reporters for the editor’s residence. After I had ended my second telephone call to the IGP, Jovito filed his last sport story, asked the peon to send it for Linotype setting and he turned to me and said. : Camil, there is really something big cooking up there in Porvorim. Let’s now waste time. Let’s move to that spot even if it it late night!”

Hurriedly, both of us climbed down the wooden steps of our one-storeyed tiled roof building and Jovito took out his scooter. In a few minutes, we had crossed both the Pato and Mandovi bridges and 10 minutes later arrived at O Coqueiro hotel in Porvorim, which had figured in some of those telephone calls. Some people who were on the road outside the hotel told us that the `centre of action’ had moved from O Coqueiro to Mapusa. Without wasting a moment, Jovito sped away his scooter. Soon we had arrived near the bust of Mahatma Gandhi, in Mapusa and now there was no need to ask anyone the direction .

There was huge crowd at the Hotel Residency, the hotel of the Goa Tourism Department Corporation located just opposite Mapusa bus stand. Jovito and I realised that a major event was indeed unfolding there. The crowd was watching as a group of persons with strong physique made hurried movements from the hotel to the private taxis parked there. There was no guessing that these plains clothed people were police personnel. There were obviously in hurry to leave the place as early as possible and none of them were interested in talking to anyone, let alone presspersons. I had noted that a few journalists from other newspapers in Goa were already at the spot before us !

I held my breath as I saw what was happening before my eyes and learnt what had taken place. Jovito, a seasoned journalist, had managed to speak to some those persons and the gathered bits of information was just shocking : The plain clothed persons we were watching getting their bags into the waiting taxis were Mumbai Police personnel and they had just succeeded in recapturing a most wanted international criminal, Charles Sobhraj. The serial killer had escaped some weeks back from India’s most high security Tihar Central Prison. The daredevil team of Mumbai police had been on the trail of the fugitive for a few weeks.

What we gathered from the action spot was that the Mumbai police team headed by Madhukar Zende had nabbed Charles Sobhraj perhaps an hour before at O Coqueiro hotel in Porvorim. The Mumbai police had for most obvious reasons not given any clues to the Goa police about the big fish they had in their net. That explained why even Goa’s top cop, the inspector general of police - was not aware of what was going on right under his nose in this tiny territory.

The Mumbai police team was in a hurry to leave for Mumbai along with their most prized cash. As a reporter who visited everyday Panjim police station and also the Goa bench of the Bombay High Court everyday, I understood the need and hurry of the Mumbai police team in rushing out of this Goa at this late night hour. The notorious criminal they had just nabbed had to be produced in a court within 24 hours after the declared time of his arrest. Obviously they were not interested in producing their prized catch in a court in Goa and thus make Goa Police a party to their extraordinary success of arrest of the fugitive criminal.

The Mumbai Police team which was on a long hunt to locate the whereabouts of Charles Sobhraj had been going in cognito during these days. They did not even have their official cars and were now leaving for their headquarters in Mumbai in private hired taxis.

Jovito and I were at the ground before Hotel Residency not more than 10 minutes. We watched in awe as the six to seven taxis – Charles Sobhraj was bundled off on one of them – sped away one by one before our eyes towards Altinho and then straight to Mumbai.

A few seconds later, Jovito and I rushed to his scooter and we too sped away in opposite direction –to Panjim - and to inform our boss the most prized catch in our booty which we had to file at this hour which was beyond our newspaper deadline.

Immediately on arrival at the newspaper office, Jovito rang up editor Bikram Vohra to inform him of our story. The editor in turn spoke to the night chief sub and asked him to accommodate the late story and thus delay the next day’s newspaper printing. By this time, Jovito had been banging speedily the typewriter keys with his one finger typing. Ten minutes later, the chief sub-editor had a quick look at the one and half pages news copy and sent it to ground floor for linotype setting. I had not much role in this.

The next day, The Navhind Times carried a front page eight columns news with a joint byline ‘Jovito Lopes and Camil Parkhe’, announcing recapture of Interpol-wanted criminal Charles Sobhraj. No, it was not a scoop for The Navhind Times. A few other dailies in Goa had also carried the news in that day’s edition. The national dailies however missed the news of late night capture of one of the world’s most celebrated criminal.

Thanks to the alertness of sports reporter Jovito Lopes, I, a crime reporter was saved from the huge shame and lifelong embarrassment of missing a major, international story of re-arrest of Sobhraj.

The Mumbai police left Goa with their prized collection just before the midnight. No, no, there was no encounter after the police team entered Maharashtra borders. Mumbai police in 1970s and 1980s was regarded the best in investigation and dedication in the whole world, next only to the Scotland Police. After reaching their headquarters, Mumbai police proudly announced to the world that they had captured Charles Sobhraj and the news was carried the next day in all national dailies.

Post script

The day The Navhind Times carried news of arrest of Charles Sobhraj, I flew to New Delhi. I had carried the NT newspaper copies with me. I stayed with Mr. Padmnabhan, Special Correspondent of The Hindu in New Delhi, whose son, also a Hindu reporter in Chennai, was to attend journalism course along with me in Bulgaria. The newspaper clipping impressed Mr Padmanabhan who the very next day arranged my interaction with some New reporters in connection with the arrest of Charles Sobhraj. I too became a celebrity, basking in the reflected glory of the celebrity criminal !!!.

Charles Sobhraj who was released after serving his term in Indian prison later lived in France. Presently he has been serving a prison sentence in Nepal for another crime he committed in that country.

By the way, Madhukar Zende, leader of the Mumbai police team, who nabbed Charles Sobhraj and who post-retirement is now settled in Katraj in Pune does not believe that capturing Sobhraj was his most extraordinary achievement in his career. There are other more significant cases investigated and handled by him, he says.

Nishikant Anant Bhalerao has replied to my Facebook post...

Nishikant Anant Bhalerao

कॅमिल, अरे तुला गम्मत सांगतो, तू गोव्यात होता आणि बातमी तुला मिळाली स्कुप म्हणून. त्यावेळी मी मराठवाडा दैनिकात रात्रपाळीत होतो. जयदेव पण होता.12 वाजता पाने देऊन आम्ही घरी गेलो. मी गच्चीवर झोपायला गेलो. अनंतराव तेव्हा संपादक होते.12.30 ला त्यांना घरी जगन फडणीस तेव्हा मुंबई प्रतिनिधी म्हणून ते मराठवाडा दैनिकाचे स्वेच्छेने काम करायचे. त्यांनी अनंतराव यांना सांगितले की प्रेस मध्ये फोन कोणी उचलत नाही म्हणून तुम्हाला फोन केलाय Stop Press बातमी आहे असे त्यांनी सांगितले आणि चार्ल्स शोभराज ला गोव्यात एका हॉटेल मध्ये इन्स्पेक्टर झेंडे यांनी पकडल्याचे सांगितले.कोणीच उपसंपादक रात्रपळीत नसल्याने कंपोज कोण करणार हा प्रश्न अनंतराव यांना पडला नाही त्यांनी फोर्मन ला बोलावून पहिल्या पानावरील एक बातमी काढली आणि धावता धावता या मथळ्याखाली 5 ओळी आपल्या स्व अक्षरात लिहून त्याची प्लेट बनवून घेतली आणि दुसऱ्यादिवशी महाराष्ट्रात फक्त औरंगाबादच्या मराठवाडा मध्ये बातमी आल्याने आम्ही खूष होतो. संपादकांच्या अक्षरात बातमी प्रसिद्ध झाल्याची ही पहिलीच घटना होती. जगन फडणीस स्टार पत्रकार होते आणि त्यांच्या मुंबई च्या दैनिकाचे deadline होऊन गेल्याने त्यांनी ती मराठवाडा दैनिकाला दिली. दैनिक समाजवादी, वार्ताहर पुरोगामी, चार्ल्स ला पकडणारे झेंडे सेवादलाचे अशीही एक गम्मत होतीच.जगन यांना स्वतः झेंडे यांनी फोन करून चालर्स पकडल्याचे सांगितले होते.झेंडे हे नाव बहुदा असेच आठवते. गोवा तुझे तर मराठवाडा आमचा.

• Like
•  · 
  Reply
•  · 14h

पंचहौद मिशनमधील चहा व बिस्किटे सेवन बळवंतराव टिळक

महिमा वाढावा रा हेतूने बांधीत आहे. इ.स.1883

चर्चची इमारत 1885 च्रा डिसेंबरपर्रंत बांधून पूर्ण झाली व पहिल्रांदा 1885 च्रा नाताळची उपासना रेथे घेण्रात आली. देवालराचे बांधकाम विटांचे असून बाहेरच्रा बाजूने त्रावर पिवळ्रा व निळ्रा रंगाच्रा पट्ट्यांची नक्षी आहे, रा देवालराचा अंतर्भाग अतिशर सुंदर व आकर्षक असून त्राची बांधणी ’बॅसेलिका’ पद्धतीची आहे. रा चर्चमध्रे चार वेद्या आहेत. पूर्व दगिशेत मु‘र वेदी असून तिच्रामागे गोलाकार मोकळी जागा आहे, तेथे पूर्वी फादरर्सचे चॅपेल होते. त्रांच्रा प्रार्थना तेथे होत असत.

मु‘र वेदी अतिशर सुंदर असून डिव्हॉनशारर संगमरवरामध्रे बांधलेल्रा वास्तुशास्त्राचा एक उत्तम नमुना आहे. ही वेदी विविध रंगाच्रा संगमरवरी आणि पांढर्‍रा अलावास्टर दगडांची बनवलेली आहे. श्रीमती हार्मर रांनी आपले प्रिर पती श्री. अँब‘ोज हार्मर रांच्रा स्मरणार्थ ही वेदी इंग्लंडमध्रे प्लारमाऊथ रेथे बांधून घेऊन पवित्र नाम देवालरास देणगी म्हणून दिलेली आहे. तेरा ऑक्टोबर 1888 साली रा वेदीचे देवालरात समर्पण झाले, त्रावेळी वेदी बरीच मोठी होती. म्हणून काही वर्षांनी तिच्रा दोन्ही बाजूकडील मोठे संगमरवरी दगड काढून टाकण्रात आले. (सध्रा हे दगड देवालराच्रा सूचना फलकाखाली ठेवलेले आहेत) राशिवार श्रीमती हार्मर रांनी आपल्रा पुत्राच्रा स्मरणार्थ चांदीचा मुलामा दिलेला द्राक्षारसाचा पेला, पॅटन सारबोरीरम राही वस्तू रा मंदिरास देणगी दाखल दिल्रा आहेत.

देवालराची जमीन पांढर्‍रा व काळरा संगमरवरी फरशांनी बनविण्रात आली आहे. देवालराच्रा उत्तर भागात धन्र साक‘मेताचे चॅपेल आहे. तेथील वेदी फादर रेल्टन राच्रा स्मरणार्थ रांच्रा बंधुभगनींनाी देवालरास दिलेली देणगी आहे.ही राजपुताण्रातील जरपूर रेथे सर स्विटन जेकब रांच्रा मार्गदर्शनाखाली तरार करण्रात आली. वेदी साधी आहे. परंतु तिच्रामागील लाकडी कोरीवकाम अप्रतिम आहे.

देवालराच्रा दक्षिणेस धन्र कुमारी मरिरेचे चॅपेल आहे. रॉर्क अ‍ॅण्ड लॅकेस्टर रेजिमेंटचे मेजर केरशां रांनी आपल्रा पुत्राच्रा स्मरणार्थ 1898 साली ही वेदी देवालरास अर्पण केली.

चौथी  वेदी म्हणजे लहान मुलाकरता असलेली सेंट निकलची वेदी. रा वेदीचे सर्व काम सागवानी लाकडाचे असून हे काम आपल्रा मिशनच्रा एम्पसन व वर्कशॉपमध्रे करण्रात आले आहे. राशिवार मु‘र वेदीवरील क‘ीडन्स टेबल्स एपिस्कोपल चेअर (बिशपांचे आसन) राच कारखान्रात तरार करण्रात आले आहेत. रा सर्व वस्तू उत्कृष्ट कारागिरांचा नमुना आहेत. देवालराच्रा फरशांवर काही दिवंगत व्रक्तींची नावे कोरलेली आहेत.

सुरुवातीस देवालराची इमारत सध्राच्रा मधल्रा मु‘र दरवाजापर्रंतच होती. मंदिराच्रा पश्‍चिमेकडील भाग मोकळा ठेवण्रात आलेला होता. पुढे देवालराच्रा सभासदांची सं‘रा वाढल्रामुळे जागा अपुरी पडू लागली म्हणून देवालराची इमारत पश्‍चिमेकडे वाढविण्रात आली आणि तिला सुंदर दरवाजे बसविण्रात आले. हे बांधकाम 1905 च्रा सुमारास पूर्ण झाले.

रा वाढविलेल्रा भागातच बालकांचे व प्रौढांचे बाप्तित्म्रे करण्राकरता मु‘र वेदीला साजेसे असे शुभ‘ संगमरवरी अष्टकोनी कुंड बांधण्रात आले. हे कुंड इंग्लंड मधील वॉन्टेज रेथील डीन बटलर रांच्रा स्मरणार्थ देण्रात आले आहे. ते 1906 च्रा शुभ‘ रविवारी बिशप वॉल्टर रुथबेन पीम रांच्रा हस्ते आशिर्वादीत करण्रात आले. लहान बालकांच्रा बाप्तिस्म्राकरता त्रा कुंडावर असलेले संगमरवरी जलपात्र फादर नेहण्रा गोरे रांच्रा स्मरार्थ देण्रात आलेले आहे, त्रांचे नावही दरवाजाजवळच्रा फरशीवर कोरलेले आहे. बाप्तिस्म्राच्रा कुंडावर प. शास्त्रातील वचन लिहिलेले आहे.

पॅरिसचे एक मासिक ’पवित्रनाम’ रा नावाने रेव्, रुबेन ढवळे रांच्रा संपादत्वाखाली डिसेंबर 1906 साली सुरु झाले होतके. हे मासिक दर महिन्राच्रा पहिल्रा तारखेला प्रसिद्ध होेई व त्राची वार्षिक वर्गणी बारा आणे असून अंकाचे किंमत अर्धा आणआ असे. हे मासिक इस्त्राएलाइट प्रेस, पुणे रेथे छापत. सुरुवातीला राची चार चार पाने असत, पण फेब्रुवारी 1907 पासून आठ पाने करण्रात आली व ते कोल्हापूरला मिशन छापखान्रात छापले जाऊ लागले. पुढे ऑगस्ट 1907 पासून राची वार्षिक  वर्गणी नऊ आणे करण्रात आली. रात ख्रिस्ती मासिक पंग्चांग, धर्मक्षेत्रीर बातम्रा, सामाजिक घडामोडी, रेव्ह. स. ब. लोटलीकर, जे. हेन‘ी लॉर्ड भाऊराव चक‘नारारण वगैरे व्रासंगी लेखकांचे लेख, श. ब. कुलकर्णी, मनोहर तर्खडकर रांचर कविता वगैरे रेत. रातही सप्टेंबर 1907 पासून इंग‘जी विभाग सुरु कऱण्रात आला होता. पुढे 1913 साली रेव्ह. रुबेन ढवळे रांची मुंबईला बदली झाली तेव्हा ते बंद ॉपडले.

रा देवालराच्रा सौंदर्रात व भव्रतेत भर घालणारी आणखी एक वास्तू म्हणजे चर्च शेजारीच असलेली 130 फुट उंचीचा भव्र मनोरा. अर्थात पुण्रातील प्रसिद्ध चर्च टॉवर. राचे बांधकाम ऑगस्ट 1883 मध्रे सुरु होन 1898 मध्रे पूर्ण झाले व 1898 मध्रेच टॉवर आशीर्वादित करण्रात आला. रा टॉवरमध्रे आठ मोठ्या घ्ंटा आहेत. त्रा इंग्लंडमधील लॉफबरो रेथील टेलर अ‍ॅण्ड सन्स रा कंपनीने बनविलेल्रा असून त्रावर होली नेम ऑफ जीझस अशी अक्षरे कोरलेली आहेत. टॉवरवर चढण्रास आतून लाकडी जिना आहे. चौथ्रा मजल्रावर चारही बाजूंना घड्याळे बसविण्राकरता रोजना केलेली आहे. परंतु रात बसविण्रासाठी घड्याळे देणारा दाता अजूनपर्रंत न मिळाल्रामुळे ही रोजना अजूनही तशीच पडून आहे. पाचव्रा मजल्रावर घंटा बांधण्रात आलेल्रा आहेत. तेथून पुणे शहराचे विहंगम दृश्र दिसते. सदर टॉवरही बर्‍राच अंतरावरुन दिसू शकतो.

चर्च टॉवर बांधून झाला तरी देणग्रांचा प्रचंड ओघ देवालराकडे चालूच राहिला. रामुळे रा मंदिराला तीन सुंदर वेद्या, लाकडी पुलपीट, त्रावरील भव्र क‘ॉस, पितळी गरुड, वेदीमागच्रा मोठ्या कमानीवर असलेले न्रार दाता रेशू हे चित्र. वेदीवरील मेघडंबरी तसेच साक‘मेंताकरता लागणार्‍रा विविध वस्तू, कपडे अशा दुर्मिळ व अतिशर सुंदर वस्त मिळत गेल्रा. रा देवालरात सुरुवातीपासून अँग्लो-कॅथेलिक पद्धतीची उपासना करण्रात आहे व ती मोठ्या भक्तिभावाने व पद्धतशीरपणे आजतागारत करण्रात रेत आहे, पूर्वी प. सहभागितेचा विधी दररोज सकाळी 6.30 वाजता व 7.15 वाजता होत असे त्रावेळी उपदेश होई व निरनिराळ्रा सूचनाही दिल्रा जात.रोज संध्राकाळी संध्राकाळची आराधना होत असे. रविवारी सकाळी 7.30 वाजता संगीत उपासना होई. काही खास वर्ग रविवारी किंवा आठवड्याच्रा मध्रेही होत, तसेच मधून मधून रिट्रीटस् घेतल्रा जात. रा सर्व उपासनांना मंडळीतील स्त्री-पुरुष मोठ्या सं‘रेने व भक्तिभावाने हजर राहत असत.

पुढे 1930  मध्रे प्रीस्टाकरता चर्चच्रा आवारातच पार्सनेज बांधण्रात आले व 13 ऑक्टोबर 1930 रा दिवशी रा. रेव्ह. बिशप डाइककलंड रांच्रा हस्ते ते आशिर्वादित करण्रात आले. 1931 च्रा मे महिन्रात देवालरात इलेक्ट्रीक फिटींग करण्रात आले.

देवालराच्रा इतिहासात अनेक महत्त्वाच्रा घटना घडलेल्रा आहेत. 1935 च्रा ऑगस्टमध्रे देवालराचा सुवर्ण महोत्सव मोठ्या उत्साहाने व धुमधडाक्राने साजरा करण्रात आला. त्रावेळी रेव्ह. शिवकर हे पॅरीश प्रीस्ट होते. सणाच्रा निमित्ताने मुंबई धर्मप्रातों बिशप रा. रेव्ह. ऑकलंड व भारताचे मेट्रॉपॉलिटन दि मोस्ट रेव्ह. फॉस वेस्टकॉट तसेच वॉन्टेज रेथील सेन्ट मेरी कॉन्व्हेन्टच्रा प्रमुख सिस्टर, एस.एस.जे.ई. चे फादर, फादर पेज इ. मंडळी मुद्दाम आली होती.चर्च सुटल्रावर सर्व मंडळींचा एक मोटा फोटो काढण्रात आला होता. तो आजही अनेक कुटुंबात पाहारला मिळतो. तसेच प्रीती भोजन व विविध स्पर्धांचा कार्रक‘मही पार पाडण्रात आला.

आपल्रा रा देवालराच्रा इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिण्राचा दिवस म्हणजे 14 सप्टेंबर 1957. कारण रा दिवशी मंदिरात दोन बिशपांना दीक्षा देण्राचा विधी झाला. नेहमी हा विधि कथेड्रल मध्रे होत असतो. परंतु रावेळी हा मान ह्या भव्र देवालराला देण्रात आला. रा समारंभाकरता भारत, पाकिस्तान, ब‘ह्मदेश, सिलोन चर्चचे मेट्रापॉलिटन मोस्ट रा. रेव्ह. अरबिंदो मुखर्जी आले होते. तसेच मुंबई धर्मप्रांताचे बिशप रा. रेव्ह. लॅश, भागलपूर दर्मप्रांताचे बिशप रा. रेव्ह. परमार, रा. रेव्ह. पॅटरीज व बेळगावचे आर्चडीकन रेव्ह माारा हे उपस्थित होते. रावेळी रेव्ह. जॉन सादिक रांना नागपूर धर्मप्रातांचे बिशप म्हणून व रेव्ह. आर्थर ल्रू़थर रांना नाशिक धर्मप्रातांचे बिशप म्हणून दीक्षा देण्रात आली. राप्रसंगी भारतातील विविध देवालराचे व संस्थांचे प्रतिननिधी उपस्थित होते.

1960 च्रा ऑगस्टमध्रे देवालराचा अमृत महोत्सव साजरा करण्रात आला. रेव्ह. सुर्वे हे पॅरीश प्रीस्ट होते. अमृत महोत्सवी पूर्वतरारी म्हणून फादर हंटली रांनी जूननमध्रे मुला-मुलींकरता एक आठवडाभर वर्ग चालविले होते. त्राचा लाभ दररोज 150 ते 200 मुले-मुली घेत असत. रा सभा अतिशर आशीर्वादित झाल्रा होत्रा. अमृत महोत्सवाचा सोहळाही मोठ्या थाटाने साजरा झाला. त्रावेळी सर्व समाजाला लाडू वाटण्रात आले, मनोरंनाचे विविध कार्रक‘म आठवडाभर चालले होते,

1993 च्रा मे महिन्रात भारत, पाकिस्तान, ब‘ह्मदेश सिलोनचे पहिले भारतीर मेट्रोपॉलिटन मेोस्ट रा. रेव्ह. लकडासा डी मेल रांनी मंदिराला भेट दिली. त्रावेळी मंदिराचे आवार व समोरील रस्ता पताका लावून सुशोभित केला होता. सेंट लूक इमारतीच्रा चौकापासून त्रांना वाजत गाजत मंदिरात आणले. त्रावेळी दूतर्फा माणसे मुला-मुलींना उभे राहून त्रांचे स्वागत केले. हे भव्र आणि सुदर मंदिर पाहून तसेच त्रांचा संदेश ऐकण्रास व त्रांचे स्वागत करण्रास जमलेली मंडळी पाहून ते अगदी भारावून गेले. त्रावेळी त्रांनी मंदिरात केलेला उपदेश अजूनही पुष्कळांच्रा स्मरणात असेल. त्रात त्रांनी तेवीसावे स्तोत्र आणि प्रभूची प्रार्थना रातील सारखेपणा दाखवून दिला होता.

1970 साली प. नामाचे देवालर चर्च ऑफ नॉर्थ इंडिरा मध्रे सामील झाले.

दरवर्षी 7 ऑगस्टला प. नामाचा सण गांभीर्राने व मोठ्या उत्साहाने साजरा केला होता. आता 1985 च्रा ऑगस्टमध्र ईश्‍वराच्रा कृपेने हे देवालर द्वितीर शतकात पदार्पण करीत आहे. आजपर्रंत रा मंदिराद्वारे अनेकांना आध्रात्मिक लाभ प्राप्त झाले आहेत आशीर्वादांची वृष्टी झाली आहे.

परमेश्‍वर प्रेमळ पित्राने रा मंदिराचे सतत संरण्क्षण करुन वृद्धी करावी हीच त्राचे चरणी प्रार्थना !

टिळक व ग‘ामण्र प्रकरण

सामाजिक सुधारणेच्रा वादांत टिळकांचा पाच चार तत्वांबद्दल विशेष आग‘ह असे, (1) सामाजिक सुधारणेपेक्षा राजकीर सुधारणेचे महत्त्व परराज्राखाली हिंदी लोकांना अधिक आहे. (2) राकरिता सुशिक्षित लोकांनी राजकीर सुधारणा आधी हाती घेतली पाहिजे (3) श्रमविभागाच्रा तत्त्वावर राजकीर सुधारणा व राजकीर सुधारणा रांचे काम वेगळ्रा व्रक्तींनी हाती घेतले तर ते अधिक बरे. (4) सामाजिक सुधारणा ज्राला पुढारीपणानें करावराची त्राचें चरित्र, विशिष्ट सुधारणाविषरांखेरीज इतर दृष्टींनी, आक्षेपार्ह नसले पाहिजे, व त्राने धैर्राने व प्रत्रक्ष कृति करून आपले कार्र पुढे ढकलले पाहिजे, नुसती तोंडपाटिलकी उपरोगी नाही. (5) कोणत्राही सामाजिक किंवा धार्मिक सुधारणेच्रा बाबतीत ज्ञानप्रसार हेच मु‘र साधन, व एकट्याने फार पुढे न जाता लोकांना बरोबर घेऊन जाणे हेच मु‘र धोरण असले पाहिजे. वरील बहुतेक तत्वे पहिल्रा एक दोन पिढीच्रा सुधारकांना मान्र नव्हती. रामुळे त्रांचा व टिळकांचा निरंतर झगडाच झाला. हा झगडा 1882 ते 1892 ही दहा वर्षे फार कसून चालला होता. बालविवाह, असमंत वैधव्र, रखमाबाई-दादाजी प्रकरण वगैरे बाबतीत टिळकांना, म्हणजे टिळकांच्रा पक्षाला, जर मिळून सामाजिक बाबतीत कारदा मागण्राची चळवळ हाणून पाडली गेली होती, पण सुधारकांनी संमतिवराच्रा बिलाच्रा कामी आपला सूड उगवून घेतला, व पीनल कोडच्रा दुरुस्तीने अखेर आपलेच मत रशस्वी झाले असे समाधान त्रांनी मानून घेतले.

नुसत्रा रा वादाचा इतिहास वाचणारांना, टिळक हे मूर्तिमंत धर्माचे अभिमानी असे वाटेल व एका अर्थाने ते खरेही होते. कारण जुन्रा धर्माचा व चाली रीतींचा रोग्र अभिमान बाळगण्रात टिळकांनी कधीही कसूर केली नाही, रा केसरीसार‘रा विद्वान व जोरदार पत्राने सुधारकांच्रा स्वेच्छाचारास जर इतका कसून विरोध केला नसता तर सामाजिक बाबतीत हवे तसे कारदे लोकमताच्रा नावावर करून घेणे मुळीच कठीण नव्हते, परंतु जुन्रा धर्माच्रा व चालीरीतींच्रा अभिमानाने दुसरेही एक हकदार होते. आणि ते इतके एकांतिक मताचे कट्टे सनातनी होते की, त्रांच्रात व सुधारकांत तर उत्तर दक्षिण ध‘ुवांइतके अंतर होतेच, पण केसरीलाही ते सुधारकांच्रा वर्गातच काढीत ! फरक इतकाच की रानडे मोडक प्रभृति लोक प्रगट सुधारक, व डेककन एज्रुकेशन सोसारटीतील टिळकसुद्धा सर्व मंडळी ही प्रच्छन्न सुधारक ! आणि म्हणूनच अस्सल सनातनी पुणेकर ब‘ाह्मण म्हणत की, उघड शत्रु पुरवला पण हा प्रच्छुन्न शत्रु नको. कारण केसरीच्रा पहिल्रा काही वर्षात आगरकरांनी स्वैरसुधारणावादित्राचे लेख हवे तितके लिहून घेतले, व त्रांस इतर लोकांकडून प्रतिरोध झाला नाही. पुढें काही दिवसांनी आगरकरांस विरोध सुरू होऊन मलबारी वगैरे स्वैर सुधारकांस प्रतिकुल असे लेख केसरींत रेऊ लागले हे वेगळे, पण केव्हाहि झालें तरी, जेव्हा जेव्हा म्हणून सामाजिक विषरांवर केसरीत लेख रेत तेव्हा तेव्हा, सरकारी कारद्याची मदत न घेऊन केवळ ज्ञानप्रसारानेंच का होईना, पण जुन्रा चालीरीतीत सुधारणा हळू हळू झाली पाहिजे असे केसरी उघखडपणे प्रतिपादित असे !

व म्हणणे शास्त्रसंमत नसून रुक्तिसिद्धही नाही. बालविवावाहाच्रा दुष्परिणामाइतकेच प्रौढविवाहाचे परिणामही घातक आहेत म्हणून एक सोडून दुसरे पत्करले तरी रड ही राहणारच मग आहे तेंच बरे म्हटले व संभाळून नेले तर त्रांत कार वाईट? आणि बालविवाह जर अवश्र वाईटच तर हे वैभव आपणांस कसे मिळाले?

रा तीन मतांपैकी प्रत्रेक मत अतिशर जोराने व स्पष्टपणाने प्रतिपादन करणारे असे एकेक वेगळे वर्तमानपत्र तेव्हा पुण्रात होते. अस्सल सुधारकी लेख लिहिणारे सुधारकपत्र 1888 पर्रंत जन्मास रावराचे होते. ज्ञानप्रकाशपत्राला अमुक एकच अशी सामाजिक बाजू नव्हती, त्राला जसा संपादक ज्रावेळी भेटेल तसे त्राचे मत. ज्ञानप्रकाश हा रानड्यांचा चाहता असला तरी ते खरे सुधारकीपत्र म्हणता रेत नव्हते. केसरीतही वर दर्शवल्राप्रमाणे रथा प्रसंग दोन्ही प्रकारचे लेख रेत. रेशमी कपड्यात तापता म्हणून एक प्रकार असतो त्राप्रमाणे केसरीच्रा सामाजिक मतांचा प्रकार होईल. ’तापल्रा’ची विणकर अशी असते की, एकच भाग जसा उजेडात धरावा त्राप्रमाणे तांबडाही दिसतो व जांभळाही दिसतो. इकडे सुधारकांशी भांडावराचे असेल तेव्हा केसरीला पूर्ण धर्माभिमान नाही असे म्हणेल कोण? पण शांततेच्रा काळात सामाजिक विषरांवरील केसरीतील लेख वाचले म्हणजे ’अरे, हा तर सुधारक’ असे एखाद्यास सहज वाटले असते. केसरीने जुन्रा लोकांस कधी फारसे तोडून लिहिले नाही. पण अमकरा जुन्रा रूढींत अमुक सुधारणा केली तर ती इष्ट आहे, धर्मशास्त्राचा असावा तितका निकट परिचर नसल्राने धर्मसंमति किंवा धर्मनिषेध राविषरी सामान्र लोकांच्रा कल्पना भ‘ामक असतात, व जुने हे जरी पुष्कळसे चांगले असले तरी नव्रांतही चांगले व घेण्रासारखे असे थोडेबहुत असतेच असे केसरी म्हणे. एकांतिक किंवा अस्सल सनातनी पत्र म्हटले म्हणजे त्रावेळी पुणेवैभव हेच होते. पुणेवैभवाचे संपादक शंकर विश्‍वनाथ केळकर रा नावाचे असत. हे गृहस्थ विशेष शिकले सवरलेले नसल्रामुळे त्रांच्रा लिहिण्रात विद्वत्तेची लज्जत कोठेच नसे. पण अशिक्षित लोकांत एक प्रकारचा मार्मिकपणा, विनोद व समरसूचकता ही असतात, ती सर्व रा केळकरात होती. शिवार ग‘ाम्र शब्द किंवा कल्पना रांच्रा उ‘ेखांत कसलीही मर्रादा म्हणून मानावराचीच नाही असल्रा निश्‍चराचे वरदान ज्रांना असते, त्रांची भाषा व लेखनपद्धति प्रतिपक्षावर ह‘ा करण्राचे कामीं अकुंठगति असते हे प्रसिद्धच आहे. व त्राच अर्थाने ’पुणे वैभवा’चे लिहिणे अकुंठित होते. ग‘ाम्र विनोद, चुटके, घुटके, कादंबर्‍रा वगैरेंनी सरस वाटे. प्रसिद्ध कादंबरीकर्ते हरि नारारण आपटे रांनी आपली पहिली कादंबरी, म्हणजे ’आजकालच्रा गोष्टीतील मधली स्थिति’ ही पुणे वैभवांतूनच प्रथम खंडशः प्रसिद्ध झाली होती. राजकारणात पुणे वैभवाला फार कळत नसे. मात्र हे सरकार चांगले नाही, विशेषतः सामाजिकदृष्ट्या इंग‘ज व सर्व रुरोपिरन हे सरसकट वाईट असतात, रा सिद्धान्ताचे निर्विकल्पक ज्ञान पुणे-वैभवाच्रा अंगी चांगले भिनलेले होते. संपादक राजकारणातील दर्दी नसल्रामुळे राजकीर असे लेख पुणे-वैभवांत थोडे रेत. पण सुधारक लोकांच्रा स्वैरकल्पना व त्रातील काहींचे निरर्गल प्रलाप रांनी पुणे वैभवाच्रा टीकेला निरंतर खाद्य पुरविले जात असते व त्रातल्रा त्रात शांततेच्रा काळी त्रांची दृष्टि केसरीकडेही वळे !

नाही म्हटले तरी केसरीत पूर्वी सामाजिक विषरावर पुष्कळच लेख आले. आगरकर हे विनोदी व विद्वान लेखक तर असतच, परंतु ग‘ाम्रशुद्धप्ररोगाच्रा दृष्टिने पाहिले तर आपल्रा परीने आगरकर हे पुणे वैभवासही हार लगेले नसते.’उत्तम न्हाविणी पाहिजेत”सारवांना नोटीस’ वगैरे त्रांच्रा अनेक मार्मिक लेखांतून अशी कित्रेक स्थळे दाखविता रेतील की, जेथे विद्वन्मान्र अशी सदभिरुचि हटकून सुटली. कित्रेक लोक उघड असे म्हणत की,एवढा तुमचा एम. ए. पण तो सुद्धा जर स्पष्टोक्तीला आळा घालीत नाही तर आमचा बिचारा पुणेवैभवकार तर कार बोलून चालून अशिक्षितच. स्पष्टोक्तीबद्दल त्राला तरी नावे का ठेवावी? आगरकर व पुणेवैभवकार रांचा कि‘रा-प्रतिकि‘रारूप सामना चालला म्हणजे स्पष्टोकीची रंगपंचमी व कवचित धुळवडही होई. पण रेवढ्यानेच भागत नसे. सामाजिक विषरावर टिळक व गोळे वगैरे लोक बरेच वेळा लिहित, व हे लेख खरोखरच निर्दोष असत, असे म्हणण्रास हरकत नाही. त्रात भाषेचा उच्छृंखलपणा नाही, कोणाचा अनादर नाही, कोणास तुटून लिहिलेला शब्द नाही, तर केवळ रुक्तीवाद भरलेला असून तो वाचून समंजस मनुष्राच्रा मनावर काही कांही जुन्रा अनिष्ट अशा चालीरीतींचे दोषाविष्करणाचा परिणाम फार चांगला होत असे. उदाहरणार्थ, दत्तक मुलगा घेण्राचा प्रघात परंपरापुनीत आहे. तथापि दत्तक न घेतला तर कोणी धर्माविरुद्ध आचरण करितो असें होत नाही, व नव्रा दृष्टिने पाहिले तरी उगीच एखादा कुठला तरी मुलगा दत्तक घेऊन त्राला आपले सर्वस्व देऊन टाकण्रापेक्षा तीच मिळकत परोपकाराकडे लावली तर राष्ट्रदृष्ट्या अधिक फारदा आहे, असे टिळकांनी रा विषरावरील निबंधावलीत प्रतिपादिलेले आढळेल. पुण्रात रा वेळेला ’न्हाणवल्रा’ रस्त्रांतून पालखीत घालून वाद्ये वाजवीत मिरवीत नेण्राची अनिष्ट चाल होती. पण न्हाणवलीची मिरवणूक हा शास्त्ररुक्त गर्भाधानांतील विधि नाही,किंबहूना गर्भाधानसंस्कार हाच मुळी वैकल्पिक आहे, असे प्रतिपादन केलेले केसरीत आढळेल. पुनर्विवाहाविरुद्ध केसरीने लिहिले तसेच, पुरुषानेंहि अनेक विवाह करण्राविरुद्ध केसरीने लिहिले आहे. इतकेच नव्हे, पण शकर तर अविवाहित राहून देशसेवा करण्रात आरुष्र घालविणे हा मार्ग श्रेष्ठ आहे, स्त्रिरांनी देखील अविवाहित राहून जन्म घालविण्राचा निश्‍चर केल्रास त्रात वावगे काही नाही, असे टिळकांनी वेळोवेळी प्रतिपादिलेले आहे. स्त्रीशिक्षणाच्रा चोंचल्रांची किंवा अरुक्त शिक्षणक‘माची केसरीने टर उडविली असली तरी स्त्रीशिक्षण हे इष्ट आहे असेंच टिळकांनी प्रतिपादन केलेले आढळेल. डॉ. आनंदीबाई जोशी रांनी काशिबाई कानिटकर रांसार‘रा सुशिक्षित स्त्रिरांबद्दल टिळकांनी केसरीतून केव्हाही आदरबुद्धिच दर्शविली आहे. फार कार पण पंडितारमाबाईंच्रा अंतिम हेतूंबद्दल संशर उत्पन्न होईतोपर्रंत त्रांच्रावर त्रांनी हत्रार उचलले नाही. तात्पर्र, सामाजिक सुधारणेचा जो उपरुक्त असा राजमार्ग तो सोडून टिळकांचे लेख, आगरकर हे केसरीचे संपादक असतां व त्रानंतरही, रा किंवा त्राही बाजूस फारसे ढळले नाहीत.

पण असल्रा मध्रम मार्गाचा सौम्र संरुक्तिक उपदेशाकरितांहि केसरीला म्हणजे आगरकरांना व टिळकांनाहि पुणेवैभवाच्रा शिव्रा खाव्रा लागत असत. केसरी हा धर्माभिमानी ही समजूत इतर लोकांची कार असेल ती असो, पण त्रा समजुतीस पुणेवैभवांत कोठेहि धारा मिळाला नाही. किंबहुना त्रातल्रा त्रात आगरकरांपेक्षा टिळकांवरच पुणेवैभवाचा प्रथम प्रथम अधिक रोष असे. आगरकर हे आपल्रा अद्भुत स्पष्टोक्तीने स्वतः होऊनच शत्रु निर्माण करावराचे, व त्रांच्रा स्पष्टोक्तीला पुणेवैभवाने उलट चार शिव्रा हांसडल्रा तरी तिर्‍हाईत त्रास फिटासफीट झाली असेंच म्हणणार. केसरीतील टिळकांच्रा लेखांशी सामना करावराचा म्हणजे एक तर शिव्रा अस्थानी ठरून सहानुभूति टिळकांकडे जावराची, व दुसरी गोष्ट, हा सामना करावराला रुक्तिवादाचें बळ पाहिजे. टिळकांनी उगीच एकाद्या स्मृतिवचनाची ओढाताण केली असे गृहित धरून चालले तरी ती ओढाताण करण्राला धर्मशास्त्राचे जितके ज्ञान जरूर पाहिजे तितके पुणे वैभवकारांकडे कोठून रेणार? आणि टिळकांचा खाकरा तर असा किस ते सामाजिक विषरांवर लिहू लागले असतां शास्त्रवचनांत बसावराचे व शास्त्रवचनांत उठावराचे ! अर्थात अशा गृहस्थाला सनातन धर्माचा अभिमान नाही रा आक्षेपाने लाकूड डोकरात घालून चीत करता रेत नाही. पुण्रातील पुष्कळ धर्माभिमान्रांना टिळकांच्रा व गुणावगुणांच्रा मिश्रणाची मोठी नड व जाचणूक झाली होती. आगरकरांनी भपकेदार रंगांनी भावी सुशिक्षित स्त्रीचे चित्र रंगविले तर त्राच्रा खाली हळूच वेश्रा किंवा विश्‍वरोषिता ही अक्षरे लिहून आपले नालस्तीचे काम करण्रास पुणे वैभवालामोठे सोईचे वाटे. पण टिळक जेव्हा लिहित की स्त्रिरांना सुशिक्षित जरूर दिले पाहिजे, परंतु त्रा स्त्रीधर्माला निरुपरोगी न होतील, त्रांच्रा हातून संसार चांगला चालेल, व त्रांची धर्मबुद्धि नष्ट होणार नाही असेच दिले पाहिजे - तेव्हा फिकट अशा रंगांनी काढलेल्रा स्त्रीशिक्षणाच्रा रा चित्राखाली विटंबनेचा शब्द कार लिहावा हे तर पुणे वैभवकारांस सुचत नसे, व इकडे स्त्री शिक्षणाची कल्पनाच मुळी त्रांना पसंत नसल्रामुळे असले सौम्र चित्र पाहूनही त्रांच्रा मनाचा जळफळाट झाल्राशिवार राहात नसे.

रामुळे त्रांना दोन्ही पक्ष शत्रूप्रमाणेच लेखीत असत. केव्हा ते दोघांवरही ह‘ा करीत, व केव्हा दोघांचाही ह‘ा त्रांना परतावा लागे. दुधारी तलवारीचा पट्टा हातात घेऊन त्रांना तो आपल्रा अंगोभोवती नेहमी फिरविता रेई. सामाजिक कारद्यांना टिळकांनी विरोध केल्रामुळे ’टिळकांना उदार शिक्षण असून ते फुकट गेले असे म्हणण्राची वेळ आली’ असे वामनराव मोडकांना वाटले. आणि कारद्याचा मुद्दा सुटल्रावर, टिळकांनी शत्रूच्रा मुलखात घुसून ह‘ा चढविण्राचेच व धोरण पत्करल्रामुळे, ते रा. ब. रानडे प्रभृति व्रक्तींवर अधिक तुटून पडू लागले, व सुधारकांच्रा दृष्टीने त्रांनी सामाजिक परिषदेंतहि बुखेडा आरंभिला. नागपूर रेथे खापड्यांच्रा अध्रक्षतेखाली, राष्ट्रीर सभेच्रा वेळी, जी सामाजिक परिषद भरली तीच टिळक हजर असलेली अशी बहुधा दुसरी व शेवटी सामाजिक परिषद होर. त्रा सभेत शिरून टिळकांना हे दाखवावराचे होते की, सामाजिक परिषद राष्ट्रीर म्हणतात त्रांत अर्थ नाही. रा परिषदेस प्रतिनिधि म्हणून रेतात त्रांना खरे प्रातिनिधिक स्वरूप नसते. एकटे रानटे सभेची सर्व सूत्रे चालवतात. ठरावांचे विषर व भाषा सर्वमान्र नसते. व सामाजिक परिषदेचे ठराव कोणीही बंधनकारक मानीत नसल्राने ती जवळ जवळ निरुपरोगीच आहे. इत्रादि इत्रादि. पण त्रांतल्रा त्रात रा सामाजिक परिषदेस हजर राहण्राचा टिळकांचा हेतु हा असावा की, सामाजिक बाबतीत कारदा मागण्राच्रा तत्वास राष्ट्रीर नामक सामाजिक परिषद मान्रता दर्शवीर तर तसें न घडावे अगर त्राला उघड विरोध तरी दिसून रावा. ”राष्ट्रीर सभेची पंगत उठून गेल्रानंतर रा पाहुण्रा सभेचा समारंभ त्रांतल्रा त्रातच उरकत असे. म्हणून आजपर्रंत त्राची कोणी विशेष काळजी केली नाही. परंतु गेल्रा दोन वर्षात जे प्रकार घडून आले त्रामुळे रा पाहुण्राचे खरे स्वरूप लोकांस  सरकारास कळून रेणे जरूर आहे.” असे पुष्कळांस वाटू लागले होते, व हे स्वरूप प्रकट करण्राचा प्ररत्न टिळकांना त्रा साली मुद्दाम केला. नेहमीप्रमाणे परिषदेच्रा प्रारंभी रा. ब. रानडे हे आपल्रा स्नेह्यांना घेऊन विषरनिरामक कमिटी करून बसले. तेव्हा टिळक तेथे जाऊन त्रांना रानड्यांना काही प्रश्‍न विचारले. प्रथम सरळ उत्तरे रेईनात. शेवटी रानड्यांनी लेखी प्रश्‍नास तोंडू उत्तरे दिली. पण त्रात मुद्याची गोष्ट कबूल केली गेली क, ही विषरनिरामक कमिटी रीतसर निवडलेली नाही. असल्रा गोष्टी घडून रेऊ लागल्रामुळे सुधारक लोक टिळकांच्रा जाचाला त्रासून गेले. राच सभेत टिळकांच्रा तोंडून अमुक एक गोष्ट खोटी आहे असा शब्द निघाल्रावरून तो त्रांनी परत घ्रावा व वादावरून गोंधळ माजला, व टिळक जेव्हा ’मी माझा शब्द खरा आहे असे सिद्ध करुन देईन’ असे म्हणाले तेव्हा सभेचे अध्रक्ष रा. खापर्डे रांनी टिळकांस अशी धमकावणी दिली की,’आपण आग‘ह धराल तर मला आपणांस रेथून जावरास सांगावे लागेल’. राच सालच्रा राष्ट्रीर सभेच्रा प्रसंगी काँगे‘स कॅम्पात वाद निघाला असता ’टिळक स्वर्गवासी होतील तेव्हांच आमचा हा तंटा मिटेल’ असे शब्द रा. व. विष्णु मोरेश्‍वर भिडे रांच्रा तोंडून निघाल्राचे ऐकले’ असे लोक सांगतात. तात्पर्र, टिळक व सुधारक लोक रांचा बेबनाव रेथवर जाऊन पोचला होता. पुण्रातील अस्सल सनातनी पक्षालाही टिळकांचा जाच फार दिवस होत होता. पण त्रांना टिळकांस पकडीत धरून ठेंचण्रा्ला, व त्राच्रा तोंडावरील सनातनी मताचा बुरखा ओढून घेऊन त्रांनाही सुधारकांच्रा पंक्तीत ढकलून आपल्रा समजुतीप्रमाणे त्रांचे खरे स्वरूपाविष्करण करण्राला, आजवर चांगलीशी संधी मिळाली नव्हती. पण कर्मधर्म संरोगाने ती संधी राच सुमारास, म्हणजे टिळक सनातनी धर्माचा कड घेऊन सुधारकांशी कसून भांडत होते अशा वेळीच मिळाली. ती पंचहौद मिशनातील चहा व रामुळे उत्पन्न झालेले ग‘ामण्रप्रकरण ही होर. पण राच वेळी टिळकांच्रा हातातील दुधारी पट्टराची फेंक किती चलाखाची व सफाईची होती हेही लोकांना दिसून आले. 1892 सालांत टिळक एका बाजूस वळून रानड्यांवर शब्दप्रहार करीत कतर लगेच दुसर्‍रा बाजूस वळून बाळासाहेब नातूंना निखार्‍रांवरून ओढीत आहेत असा जो प्रकार दिसून रेतो तो रेरवी केव्हाही कोणास पहावरास मिळाला नसता. रेवढी प्रस्तावना करुन रा सुप्रसिद्ध ग‘ामण्रप्रकरणाची हकीगत खाली थोडकरात देतो.

    व   ञ्च्   ञ्च्पञ्च्ञ्च्ध्ञ्च्ञ्च्गनी मोठ्या चतुराईने सिद्धीस नेली. गोपाळरावांचा मिशनरी लोकांत रेण्राजाण्राचा बराच प्रघात असे. त्राचा फारदा घेऊन त्रांनी पुणे रेथील वेताळ पेठेतील पाच हौद मिशनच्रा शाळेत, तेथील मु‘र शिक्षक रे. रिव्हिंगटन व तेथीलच एक सिस्टर रांजकडून, पुण्रातील शे पन्नास सुशिक्षित गृहस्थांना व्रा‘रानासंबंधाने म्हणून निमंत्रणे केली. त्रातील पाच पन्नास लोक गेले. निमंत्रणातून बहुतेक कोणीही ठळक मनुष्र सुटला नव्हता. जे कोणी विशेष अडचणींमुळे गेले नाहीत असे प्रसिद्ध लोकही फारच थोडे. सुधारणेसंबंधाचा वाद पुम्रात जोराचा सुरू असता एकीकडे रा. ब. रानडे व दुसरीकडे बळवंतराव टिळक अशी माणसे रा निमंत्रणावरुन गेली, रावरुन तेथे काही घोटाळा होणार नाही अशी कोणासही साधारण शंका देखील आली नाही. गोपाळरावांचे गुपित फारच सुरक्षित राहिले होते असे दिसते. तथापि रा कटांत एक दोन साक्षीदार होतेच, अशी गोष्ट मागाहून उघडकीस आली. जुन्रा पक्षाच्रा लोकांस आमंत्रणे मिळीच नव्हती, कारण ते रावराचेच नाहीत हे माहीत. पुण्रातले सुशिक्षित लोक मात्र व्रा‘रानाला चटावलेले, व ते मिशन हौसमध्रेही बोलावले तरी रावराचेच, अशा समजुतीने व अनुभवजन्र विश्‍वासाने जी गोळी गोपाळरावांनी झाडली, ती त्रातील बहुतेकांना बिनचुक लागली.

पंचहौद मिशनमधील व्रा‘रान रथातथाच झाले. पण ही उणीव भरून काढण्राकरिताच की कार म्हणून, मागाहून टेबलावर चहा बिस्किटे आणून ठेवण्रात आली. रा व्रवस्थेत गोपाळराव जोशी हे होतेच. त्रांनी मिशनरीसाहेबाला कटात घेतले होते की नाही माहीत नाही. पण चहा देणे ही गोष्ट अगदी आरतेवेळी घडून आलेली नसून, चहा द्यावराचा संकल्प मात्र, भलेपणाचे का होईना, आधीच ठरलेला असावा, झाले. प्रत्रेकापुढे चहा व बिस्किटे रेऊन बसली, त्रांचे सेवन करावे अशी जरी सर्वानाच इच्छा नव्हती तरी आपणापुढे हे पदार्थ मांडलेही जाऊ नरेत असे निक्षून सांगण्राचे धैर्र मात्र कोणास झाले नाही. ख्रिस्त्राच्रा हातचा चहा घेतला तर आपले लोक जसे वाईट म्हणणार, तसे चहा आपल्रा पुढे ठेवलाही जाऊ नरे इतका त्राचा विटाळ मानलेला दाखविला तर कदाचित मिशनरीही हसणार ! शिवार इंग‘ज लोकांत खाण्राचा पदार्थ पुढे आणून ठेवण्रापलीकडे आपल्रांतल्रा प्रमाणे तो घ्राच असे म्हणून आग‘ह करण्राचा चाल नाही, रामुळे सहज बचाव करता रेईल असेही पुष्कळांना वाटले. गप्पागोष्टी चालूच होत्रा. तेव्हा काहींना तो चहा पिऊन फस्त केला, काहींनी घोटभरच घेऊन त्राचा मान केला, काहींना त्राला नुसता हात लावण्राचा देखावा रून तो दूर सारला, व काहींना ही ब्राद आप्रा समोरून कोणी उचलून घेऊन जाईल तर बरे असेही वाटत असावे. पण आपल्रासमोरच्रा रा (चहाच्रा) पेल्रात लवकरच संकटमर असे वादळ होणार अशी कोणासच शंका आली नाही, व मौज ही झाली की चहाचे पाणी अखेरपर्रंत भरून राहिलेल्रा रा चषकसमुद्रात वादळ न होता जे मेले कोरडे झाले त्रातच वादळ उठले. ऑलिम्पस पर्वतावर बसून देवता वादळे उठवितात (असा ग‘ीक पुराणातला संकेत आहे) त्राप्रमाणे गोपाळराव जोशी हे मात्र रत्किंचितहि न हसता चहा पिणार्‍रांच्रा तोंडाकडे पाहून आपल्रा मनात असे म्हणत असावे की, ’सांभाळा वादळ सिद्ध होत आहे.’

पण इतकरा रा लोकांना मिशन हौसमध्रे नेऊन चहा प्रत्रक्ष पाजण्रापेक्षाहि ते चहा प्राल्राचा बोभाटा होण्रात अर्थात अधिक स्वारस्र होते, व लगेच गोपाळराव जोशींनी ’पुणे वैभव’ कचेरीकडे धाव घेऊन, जी काही माणसे मिशन हौसमध्रे आली नव्हती त्रामुळे त्रा सुद्धा जी आली होती त्रांची नावे प्रसिद्ध केली. गोपाळरावांचे काम झाले. आता ते बाळासाहेब नातू आहेत, तो रानडे आहेत, ते टिळक आहेत. जेवढा गोंधळ घालतील तेवढा थोडा. तो पहावराला नारदमूर्ति गोपाळराव हे गाईसारखे गरीब तोंड करून आपले बाजूला उभे.

भरलेल्रा जठरांत एकादा विषारी कण गेला म्हणजे जसे सगळे अन्न ढवळून निघते, तशी स्थिती पुणे-वैभवाच्रा रा अंकाने सगळ्रा पुण्राची केली. गोपाळरावांच्रा कटाचा रत्किंचित मागमूस लाता तर स्वतः टिळक पंच हौद मिशनमध्रे न जाते, रेवढेच नव्हे, तर त्रांनी हरप्ररत्नाने आपल्रा मित्रांना तरी थांबवून वाचविले असते. पण दैवच गोपाळरावांचे साथीदार. कारण टिळकांचीही सावधगिरी रा चहाच्रा पेल्रांत न बुडती तर ग‘ामण्राला असा रंग कसा चढला असता. टिळक न जाऊन नुसते रानडेप्रभृति सुधारक गेले असते, तर रा प्रकरणाच्रा बाबतीत टिळकांनी कोणा पक्ष स्वीकारला असता हे अनुमानणे जरासे कठीणच आहे. तसे होते तर रानड्यांची मजा त्रांनी अधिक मोकळ्रा मनाने पाहिली असती. पण स्वतः ते रा चहाच्रा पुरात सापडल्राने त्रांना स्वतःला तरून जाणे तर प्राप्त होतेच, परंतु रानड्यांनाही पाठीवर घेऊन त्रांच्रा करिता दोन हात अधिक नेटाने टाकणे टिळकांना जरूर झाले. प्रवासात कोण कोणाच्रा पंक्तिला रेईल राचा निरम नसतो, अशा अर्थाची एक म्हण इंग‘जीत आहे, व सुधारणेच्रा वादांत निखालस शत्रूप्रमाणे हमरीतुमरीने भांडणारे टिळक व रानडे हे समारिक प्रतिवादी होऊन ज्राच्रा करणीमुळे एका दावणीस बसले, त्रा गोपाळराव जोशींची तारीफ करावी तेवढी थोडीच होणार आहे.

मिशन हौसमध्रे चहा घेतलेल्रा लोकांची नावे प्रसिद्ध झाल्राचा मु‘र परिणाम असा झाली की, सनातन धर्माभमानी पक्षाला रा बंडखोरीची उपेक्षा करणे अशक्र झाले. ”तुमच्रात काही पाणी असेल तर ते आता दाखवा. हा पहा धर्माविरुद्ध होणार्‍रा बंडाचा जाहिरनामा ’पुणेवैभवा’च्रा चावडीवर लावला गेला. असा सवाल नातूप्रभृतींना रेऊन पडला, व त्रांनाही ती इष्टपत्तीस वाटली असावी. गोपाळराव जोशांचा मात्र दोन्हीकडून जरच होता. नातू हटून गप्प बसले तर गोपाळराव म्हणणा ’आता धर्मशास्त्राची पोथ्रा पुस्तके चुलीत घालून हांडाभर पाणी तापेल तेवढे तरी तापवून आंघोळ करा’. शंकराचार्र रात पडले तर गोपाळराव म्हणणार ’रांचा अधिकार किती पोकळ आहे हे आरते कळून रेईल बरेंच झाले’. चहावाल्रांनी नेट धरून बाजू जिंकली तर गोपाळराव म्हणणार,’अहो ! हे असे एकदा व्हारलाच पाहिजे होते. समाजाच्रा पोटातील भिडेची फुगवटी किती दिवस जपून ठेवावराची?’ आणि चहावाले जर हटले आणि शंकराचार्राला शरण गेले तर गोपाळराव म्हणणार,’रा नादान लोकांचे ढोंग मला एकदा चव्हाट्यावर आणावराचेच होते. आमचे हे असले सुशिक्षित व असले सुधारक !”

धर्माभिमान व सरदारी व त्राहूनही विशेष म्हणजे आग‘हीपणा रामुळे धर्माभिमानी पक्षाचे पुढारीपण बाळासाहेब नातू रांच्राकडे आले होते. त्रांनी शंकराचार्रांकडे फिर्राद अर्ज गुदरण्राचा निश्‍चर केला. दरम्रान पुणे - वैभवात प्रसिद्ध झालेली काही नावे उगीच खोटी असल्रामुळे वैभवकर्त्रांवर पुणे मॅजिस्ट्रेट कोर्टाच बेअब‘ूची फिर्राद होऊन, त्रांना दोनशे रुपरे दंड झाला. पण जे खरेच गेले होते व ज्रांनी चहा घेतला होता त्रांचा निकाल शंकराचार्रांशिवार दुसरा कोण लावणार ? म्हणून श्रींच्रा दरबारांतून प्रतिवादींना नोटीस निघून प्रकरण सुरू झाले. प्रारः अशा प्रश्‍नांचा निकाल गावांतील एखाद्या सच्छिष्राला पंच नेमून शंकराचार्र करीत असतात. पण तेथे निम्मा गांव वादी व निम्मा प्रतिवादी असे असल्रामुळे, श्रींना असे वाटले की दोन त्ररस्थ माणसे पाठवूनच राचा निकाल करावा, म्हणून व्रंकटशास्त्री निपाणीकर व न्रारगुरू बिंदुमाधवशास्त्री धर्म सर्वाधिकारी रांना शिककामोर्तब देऊन पुण्रास रवाना करण्रात आले. व रा धार्मिक मुकादम्रात पौष व. 2 दिवशी कामास सुरुवात झाली.                            

जानेवारी 1892 अखेर ग‘ामण्र कमिशनचे काम पुण्रास जोराने सुरू झाले. पुनर्विवाहाच्रा वादानंतर असल्रा सभेचा फिरून हाच कार तो प्रसंग. ब‘ाह्मणेतर मंडळी असल्रा वादात कशाला लक्ष घालतील? पण ज्ञातीचे काम म्हणून ब‘ह्मवृंदांखेरीज कमिशनला इतरांस रेण्राची मोकळीत ठेवली नव्हती. पूर्वपक्ष उत्तरपक्ष रांची बरीच भवति न भवति चाले, व एकादे वेळी काम विकोपासही जाई. वास्तविक कमिशन ज्रांना मान्र हते त्रांनी रेऊन सरळ हकीकगत सांगून टाकली असती तर काम एक दोन दिवसांतही संपते. पण सक्तीचा अधिकार हाती असलेल्रा सरकारी न्रारकोर्टातील दावे  वर्षानुवर्षे रेंगाळलेले जर आपण पाहतो, तर मग रेथे कार बोलावरासच नको. बेचाळीसांपैकी कित्रेकांनी कमिशनला ओळखीत नाही म्हणून धुडकावून लावले. कित्रेक हजर झाले पण त्रांनी कमिशनचा निकाल मानावराचा किंवा नाही राचा निकाल आपल्राच हाती ठेवला. कित्रेक कमिशनची गंमत पाहण्राकरिता व कित्रेक त्राची थट्टा करण्राकरिता हजर झाले होते. कमिशनविषरी श्रद्धा किंवा आपणावर आलेल्रा आरोपविषरी खरा पश्‍चाताप एकलाहि झालेला नव्हता. पण जो खरा पश्‍चाताप होम्रासारखा तो धर्मात्मा मिशनर्‍राचे बंगल्रावर चहा पिणार नाहीच, पण प्रारः जाणारही नाही.

ग‘ामण्रांतील वादींना श्रींनी कमिशन पाठविले व आरोपींनी त्राचा अधिकार कबूल केला, रा गोष्टीत धन्रता वाटून त्रांनी हे प्रकरण होईल तेवढे लांबविले, लोळविले व रंगविले. मिशन हौसमध्रे चहापार्टी झाली व प्रतिवादीपैकी पुष्कळ रेथे हजर होते, रा गोष्टी प्रतिवादींच्रा जबाबावरून ठेवण्रासार‘रा असतांहि त्रांचा प्रत्रक्ष पुरावा देण्रात त्रांनी उगाच काळ घालविला. अखेर रे. रिव्हंगटन रांच्रा साक्षीपर्रंत पाळी आली.

ग‘ामण्र कमिशन हे जर न्रार इन्साफाचे काम करीत होते तर त्राचे काम चालू असतां कोणीही टीका प्रतिटिका करणे रोग्र नव्हते. पण हे कोर्टच असे होते की राची अदबी कोणीही ठेवू नरे. बेअदबी वाटेल त्राने करावी. रामुळे कमिशन सुरू असतांच वादी प्रतिवादींतील भांडणे व त्रावरील लोकांच्रा टीका पुण्राच्रा वर्तमानपत्रातून सर्रास चालू होत्रा.

मूळ फिर्राद अकरा असामींची होती. त्रात काही गृहस्थ व भिक्षुक होते. पण त्रापैकी सात असामींनी फिर्राद अर्जी खरी करून दिल्रावर अशी मुरशीस दिली की, आम्हास अभिरोगाच्रा म्हणजे रीतसर फिर्रादीच्रा पद्धतीने काम चालवावराचे असून, आपण फक्त हकीगत श्रीचरण निवेन केलेली आहे, संस्थानच्रा सांप्रदाराप्रमाणे चौकशी होऊन निकाल व्हावा. हा विज्ञप्तीचा प्रकार झाला, व राने वादीवरील जबाबदारी निघून जाते. हे सात वादी म्हणजे गोविंदराव गद्रे वकील, नरसोपंत व गणपतराव साठे हुंडीवाले, नारारण भिकाजी जोगळेकर, वामन नाईक केळकर, लक्ष्मणराव ओक व नानासाहेब फडतरे पण दुसरे पाच वादी अधिक लढाऊ होते. पहिल्रा सातांना धर्मशास्त्राचे ज्ञान नसून हुज्जत घालण्राची ईर्षाही नव्हती. पण इतर पाच म्हणजे बाळासाहेब नातू, सरदार ढमढेरे, विष्णुपंत वामनराव रानडे व नारारणराव पटवर्धन रांनी अभिरोगपद्धतीनेच काम चालविण्राचा आग‘ह धरला. अर्थात् पुरावा देणे व शास्त्रार्थ लढविणे राची जबाबदारी त्रांनी पत्करली. रामुळे काम विनाकारण पुष्कळ दिवस लांब,े

 न्न   ञ्च् ञ्च्

 ञ्च्           ञ्च् ञ्च्  (     ऽ       झच्ु      ञ्च्      ञ्च्ञ्च्डणइअघ-1                         ञ्च् ञ्च् ्यञ्च्ञ्च् र्‍ञ्च्ट्ट

ञ्च् ट्ठ

ष्टञ्च्ञ्च् ष्ठञ्च्द्दञ्च्ञ्च् द्धञ्च्ञ्च्ञ्च्ञ्च् ञ्च्ञ्च्द्नञ्च्ञ्च् द्बञ्च्ञ्च्ञ्च्ि ञ्च्िें‘ञ्च् ि‘ल्ञ्च्ञ्च् व्ञ्च्3%ञ्च् 4% (ञ्च् ै(ै(            व   ञ्च्   ञ्च्पञ्च्ञ्च्ध्ञ्च्ञ्च्ग गेले की गोष्ट शाबीत करण्राला वादींना पुरावाच मिळेना. ते कोठल्रातरी वर्तमानपत्राने काहीतरी लिहिल्राचा उतारा देत. रेव्हिंगटनसाहेब साक्षीस रेईना. पूर्वी बेअब‘ुच्रा एका खटल्रात तो साक्षीस गेला तेथेली, त्राने हे लोक आमच्राकडे जात मोडण्राकरिता चहा पिण्रास आले होते असे सांगितले नव्हते. गोपाळराव जोशी हाही एक रा मुद्यावरील साक्षीदार. पण त्राला साक्षीस बोलावण्राची वादींची छाती होईना व वर्तमानपत्रे प्रतिवादीविरुद्ध पुराव्रास ग‘ाह्य कशी असे विचारिलें म्हणजे वादी फिर्राद अर्जीकडे बोट दाखवून म्हणत,’जे काही आहे ते त्रांत आहे’. दुसरा मुद्दा प्रारश्‍चित्त नाही म्हणण्राचा. रा संबंधाने कमिशनने वादींना शास्त्राधार दाखवा म्हणून आव्हान केले तेव्हाही,’आमचे जे काही आहे ते त्रात आहे’ हेच उत्तर. पण राच वादींनी रापूर्वी आपले हातात कारदा घेऊन, जणूं कार रांतले सर्व शास्त्र-बिस्त्र चटसारें आपणास माहीत आहे असा आव आणून, 42 पैकी तत्संर्गीरांकडून मिशा काढीव, 15 पावल्रा घे, कोणास 2 तर कोणास 4 कृच्छे सांग, असा प्रारश्‍चिताचा पुंडावा मांडला होता. अशा रितीने ग‘ामण्राचे काम कुजत पडले. टिळक दंड थोपटून धर्मगं‘थाचा भारा बांधून कमिशनपुढे शास्त्राधाराचा वाद करण्रास उभे राहिले तेव्हा वादींना शास्त्राधार सुचेना. गावात पुराव्राचा बोभाटा करण्राकरिता चतुःशाखीर ब‘ह्मवृंदांची म्हणून सभा बोलविण्रात आली. पण अखेर कालातिक‘म झाल्रावरही चार शाखा तर नाहीतच तर एकाच शाखेचे 25-30 पाचुंदे पाला गोळा झाला. सभेचा हेतु कमिशनपुढे झालेला ठराव वाचून दाखविणे हा होता. पण ग‘ाह्य असा पुरावा कोणता हे ठरेना. रामुळे तो बेत फसला. तिर्‍हाइतांनी कमिशनला अमुक पुरावा ग‘ॅाह्य व अमुक अग‘ाह्य हे सांगणे म्हणजे निव्वळ उद्धटपणा होर. पण वादी पलीकडे जाऊन, कमिशनविषरी अविश्‍वास दाखविण्रात रेऊन जमलेल्रा लोकांनी अशी चर्चा सुरू केली की, कमिशनर शास्त्री काहीही निकाल देवोत, अखेर गावची जातगंगा ज्रांना पुनीत मानील तेच खरे पुनीत. व कमिशनला बाजूला ठेवून खुद्द श्रीकडे डेप्रुटेशन पाठवून,’आमच्रा म्हणण्राप्रमाणे निकाल द्या’ अशी श्रींना विनंती करण्राचे ठरले. वादीचे मु‘र म्हणणे हे की, चहा घेण्राला प्रारश्‍चित्त का नाही तर आमचे वाडवडील कधी परकराच्रा हातचा चहाच पीत नव्हते. तेव्हा धर्मगं‘थात असल्रा अपूर्व अपराधाला प्रारश्‍चित्त कसे सापडणार? राला प्रतिवादींचे उत्तर असे होते की, शास्त्रास ज्रास प्रारश्‍चित्त सांगितले नाही तो दोषही होऊ शकत नाही. बरे, पूर्वजांना अज्ञात अशा पदार्थांचे सेवन करणे हाच अपराध मानला, तर बटाटे खाणे हाही अपराध होईल. कारण आमच्रा पूर्वजांना बटाचेच माहित नव्हते. तो पदार्थ अमेरिकेतून इकडे आला आहे. उलट वास्तविक असेही म्हणता रेत नाही की, अमुक एक पदार्थ पूर्वजांना माहित नव्हता म्हणून तो कितीही वाईट असला तरी खुशाल खावा, त्राला प्रारश्‍चित्त नाही. हिन्दू शास्त्रकारांना अमुक एक माहित नव्हती म्हणून ती जनावरे किंवा पक्षी आता खा‘े तर चालतील कार? तात्पर्र, अज्ञात पदार्थाचाही सादृश्राने विचार करावा लागतो. ब‘ाह्मणेत्तरांच्रा हातच्रा चहा पिण्राने जात वाटते म्हणावी तर बर्फ खाणारे, सोडा वॉटर पिणारे, कांदे खाणारे हेही कारमचे जातिबाह्य ठरतील.’ टिळक म्हणत, ब‘ाह्मणेत्तरांचा चहा ज्राने मुद्दाम घेतला त्रालाही काहीतरी प्रारश्‍चित्त असेल, पण तेहि ब‘ाह्मणाने कांदे खाणे, किंवा व्राजबट्टा करणे राच्रा प्रारश्‍चित्ताहून कमीच असणार.

रा सुमारास भिमाचार्र झळकीकर रांनी ब‘ाह्मणेतरांच्रा हातचे अन्नपणणी घेणार्‍रा लागू पडण्रासारखी काही प्रारश्‍चित्तांची वचने केसरीत छापली. टिऴकपक्षाने ही हीच वचने कमिशनपुढे मांडली होती. एका वचनात तर पेज, दूध, चणे, चुरमुरे इत्रादी भट्टीत भाजलेले पदार्थ शूद्राच्राही हातचे चालतात असे भीमाचारींनी दाखविले होते. पण हे वचन वादीपक्षाला मान्र होण्रासारखे नव्हते. कारण त्रास क्षार कोठे सांगितला नव्हता आणि टिळकप्रभृति लोकांच्रा मिशांवर बाळासाहेब नातुप्रभुतींचा मु‘र कटाक्ष असून, प्रतिवादींच्रा मिशा काढू तरच आम्ही खरे सनातनवादी अशा प्रतिज्ञा करकरून वादी आपल्रा मिशांवर ताव देत होते.

असो. अशा रीतीने प्रतिपक्षास निरुत्तर करून सामान्र लोकांना हे प्रारश्‍चित्त प्रकरण नीट समजावून देण्रासाठी टिळकांनी केसरीच्रा दोन अंकात सर्व शास्त्राधार मूलवचनांसह विशद करून सांगितला. इकडे कमिशनने फिर्रादीचा निकाल वैशाख व॥ 1 शके 1894 रोजी पुणे मुकामी जाहीर केला. त्राचा सारांश असा - प्रथम वादींनी 46 गृहस्थांवर फिर्रादी केल्रा, पण पुढे निरनिराळ्रा कारणांवरून 9 असामींची नांवे कमी केली. म्हणून उरलेल्रा 37 वरच काम चालले. चवकशीत मु‘र मुद्दे 5 निघाले ते असे. (1) किती प्रतिवादी पंच हौद मिशनमध्रे गेले (2) त्रातले कोणी जात मोडण्राच्रा उद्देशाने गेले होते की कार? 3) गेलेल्रांपैकी कोणी कोणी कार कार पदार्थ सेवन केले (4) रापैकी शास्त्रनिषिद्ध गोष्टी अशा किती शाबीत झाल्रा. (5) असल्रास प्रारश्‍चित्त आहे की नाही व कोणत्रा प्रकारचे? राचा निर्णर करताना कमिशनर शास्त्री रांनी वादींचा वर्तमानपत्री पुरावा अग‘ाह्य धरून, व काही तोंडी पुरावा अविश्‍वसनीर मानून (कारण प्रत्रक्ष एक साक्षीदार रामचंद्र बाळकृष्ण लेले हे हिन्दुधर्म सोडून ख्रिस्ती बनलेले होते) तसेच गोपाळराव जोशांचा पुरावा ’ढुंगणाने सोडून होईस गुंडाळल्राप्रमाणे’ अव्रवस्थित व खोडसाळ असा ठरवून, आणि रेव्हिंगटसाहेबांचा सर्व आधार गोपाळराव जोशी म्हणून त्रांचाही पुरावा विशेष जमेस न धरतां, शेवटी असा सिद्धांत काढला की, अमुक मनुष्राने अमुकच पदार्थ सेवा केला असे वादींकडून सिद्ध झाले नाही. कित्रेकांनी आपल्रावरील चहा घेतल्राचा आरोप पुणे वैभवावर मॅजिस्ट्रेटपुढे बेअब‘ुची फिर्राद करून खोडून काढला असतां, वादींनी त्रांजवर फिरून काम चालविले रावरून वादींचा अभिरोग आग‘हीपणाचा आहे. पुष्कळ लोकांनी चहा घेतला असे कबूल केले अगर शाबीत झाले आहे पण ब‘ाह्मणांपैकी बिस्किटे कोणीही खा“्याचे शाबीत झाले नाही. चहा पिण्राने तो पिणारांनी ब‘ाह्मणधर्म प्रतिकूल वर्तन केले, तथापि जात मोड्याचा त्रांचा हेतु नव्हता. मूळ निमंत्रण पत्रिकेवरूनही तसा हेतू दिसत नाही. चहा हा केवळ मिशन हाऊसच्रा सभागृहात गोपाळराव जोशी रांच्रा कारस्थानाने अगदी वेळेवर पुढे करण्रात आला, वगैरे लिहून कमिशनने खालीलप्रमाणे व्रक्तिशः) निकाल दिला. ”हरी नारारण आपटे, बळवंत राव मराठे, नारारण देवस्थळे, रामचंद्र भिकाजी जोशी, रामकृष्ण भिकाजी कुलकर्णी, विष्णुदास नानाभाई, रामचंद्र बाळकृष्ण लेले हे मिशन हाऊनमध्रे गेलेच नव्हते, व वादींनीच त्रांची नावे कमी केली. सबब हे प्रारश्‍चित्तातून मोकळेच झाले. हरिभाऊ आठवले, विष्णु अनंत पटवर्धन, गोपाळराव पानसे रा तिघांचा निकाल ब‘ह्मवृंदांकडून पूर्वीच झाला होता म्हणून त्रांना प्रारश्‍चित्त सांगण्राचे कारण उरले नाही. मिशनहाऊसमध्रे गेले पण चहा न घेतल्राचे सिद्ध झाले असे 8 असामी म्हणजे प्रो. पी. एन. पाटणकर, विनारकराव आपटे, रघुनाथराव पंडित, सखारामपंत फडके, गोविंदराव देवल, डोंगरे मास्तर, खंडेराव बेदडकर व बाळकृष्णपंत सोमण. पण रांनी चहा न घेतला तरी त्रांनी ब‘ह्मकूर्चोपवासपूर्वक रथाशक्ती दक्षणादान करावे अशी शिक्षा सांगण्रात आली. नुसते मिशन हाऊसमध्रे जाण्राबद्दल हे प्रारश्‍चित्त. मिशन हाऊसमध्रे हजर असून चहा घेतलेले 4 असे - बळवंतराव टिळक, वासुदेवराव जोशी, रामभाऊ साने आइण सदाशिवराव परांजपे पैकी टिळकांनी चहा घेतल्रानंतर श्रीक्षेत्र काशीस जाऊन सर्व प्रारश्‍चित्त घेतल्राचा खात्रीलारक दाखला दिला. शिवार पुण्रासही दोन कृच्छे प्रारश्‍चित्त केले. म्हणून त्रांनी आणखी प्रारश्‍चित्त घेण्राचे कारण नाही असे कमिशनने ठरविले. व बाकी तिघांनी चांद्रारण एक व सांतपन हे प्रारश्‍चित्त घ्रावे असा हुकूम झाला. 8 जणांनी ज्ञाताज्ञातदोषनिवारणार्थ प्रारश्‍चित्त मिळाल्राबद्दल अर्जच दिला होता. सबब त्रांना तो त्रांचा अर्ज बहाल करून सर्व प्रारश्‍चित्त घेण्राचा हुकूम झाला. हे आठ इसम म्हणजे रा. व. माधवराव रानडे, रा. व. विष्णु मोरेश्‍वर भिडे, रा. ब. चिंतामण नारारण भट, रावसाहेब गोविंदराव कानिटकर, सितारामपंत देवधर, वामनराव रानडे आणि वामनराव परांजपे, शेवटी प्रतिवादींपैकी गैरहजर असणारे 16 निघाले. त्रांनी कमिशनला दादच दिली नाही. त्रांनी चहा घेतल्राबद्दल खात्रीही पटली नव्हती. तथापि त्रांना एक सांतपन व एक चांद्रारण प्रारश्‍चित्त सांगण्रात आले. हे सोळा म्हणजे - प्रो. वासुदेवराव केळकर, अण्णा वांगीकर, रामभाऊ मोडक, गंगाधरपंत जोशी, व्ही. के. राजवाडे, गोपाळराव गोखले, जगन्नाथपंत कुलकर्णी, विठ्ठलराव सासवडकर, केशवराव गोडबोले, विनारकराव चिपळूणकर, शंकरराव जोशी, प्रो. पानसे, धामणे, अंकेश्‍वर आणि काजवेकर.

ग‘ाणण्रप्रकरणांतली हा दुसरा अंक रेथे समाप्त झाला. पण वरील निकालाने हे प्रकरण मिटण्राऐवजी आणखी चिघळले. ज्रांनी शंकराचार्रांचा अधिकार अमान्र करून कमिशनकडे ढुंकूनही पाहिले नाही, ते सर्वात सुखी ठरले. सुधारणभिमान्रांच्रा दृष्टीने त्रांनी अर्थात् मोठे धैर्र दाखवून वीरकृत्र केले. पुण्रात ते अर्थात् बहिष्कृत ठरले, पण बहिष्काराची त्रांनी परवा केली नाही. ज्रांनी आपण होऊन प्रारश्‍चित्त मागितले त्रांनी ते मिळाल्राकारणाने लचांडातून आपण सुटलो से वाटले. पण त्रातील काही बडे सुधारक असल्रामुळे सुधारकपक्षाकडून त्रांच्रावर मोठा गहजब झाला. रानडे व भट रांना जे लोक सुधारणागुरू मानीत होते ते आता त्राचा धिककार करू लागले. मुंबई गॅझेटांत रानड्यांवर उघड ह‘ा झाला. त्राला रानड्यांनी उत्तर दिले की, ’हेकट धर्माभिमानी लोकांनी आपला छळ मांडला म्हणून प्रारश्‍चित्त घेऊन आपण त्राची खोड मोडली, व तीही अनेक मित्रांच्रा आग‘हास्तव.’ ते फक्त लोकमनोरंजन आहे असे उभरतांकडून सांगण्रात आले. इकडे भाऊसाहेब नातू रांच्रा घरी वसंतपूजा होऊन ग‘ामण्र कमिशनने ज्रांना शुद्ध केले त्रांना उघड पंक्तिस घेण्रात आले.

ब‘ह्मवृंदाला अगदीच झिडकारणारे किंवा उलट पहिल्राच धक्क्याला अष्टांगप्रणितपात करणारे जे लोक निघाले त्रांच्राविषरी चर्चेस फारशी जागा नव्हती. पण ज्रांनी हाताने प्रारश्‍चित्ते घेतली असतां तोंडाने ती व्रर्थ ठरविली, ज्रांना प्रारश्‍चित्ते सांगितली पण ज्रांनी ती पुण्राबाहेर केल्राने आपला प्रारश्‍चित्तविषरीच वाद अधिक नव्हता, पण इतरांच्रा घरी त्रांचे स्नेही व आश्रित जेऊ खाऊ लागले. पण ग‘ामण्रकमिशन होऊन फुकट गेले, व गावांतला बखेडा तसाच राहिला. कमिशनच्रा निकालाने वादी व प्रतिवादी ही नावे जरी मोडली, तरी त्रा बजावणीच्रा घोटाळ्रात शुक्ल व कृष्ण रा नावाचे दोन पक्ष निर्माण झाले. नावावरुन घुतल्रा तांदळासारखे, पवित्राचरणी, धर्माभिमानी लोक व कृष्ण म्हणजे अर्थात् वाटगे लोक. कोणी म्हणे अहो, हे कमिशनचे शास्त्रीर टिळकांस फितूर झाले ! कोणी म्हणे शास्त्रीलोक वाटग्रांचा पक्षपात कसा करतील? पण निर्णरपत्रातील शास्रार्थच चुकला, कोणी म्हणत अहो, चुकला तोच बरोबर.

 च्   ञ्च् ञ्च् ञ्च् ञ्च्           ञ्च् ञ्च् न्न’     ऽ       झच्ु      ञ्च्      ञ्च्ञ्च्डणइअघ-1                         ञ्च् ञ्च् णञ्च्ञ्च् तञ्च्ञ्च्ञ्च्ञ्च् ञ्च्ञ्च्1ञ्च्ञ्च् 2ञ्च्द्र ञ्च् दृ ञ्च् ्रुन्न’ञ्च् प्’प्’            व   ञ्च्   ञ्च्पञ्च्ञ्च्ध्ञ्च्ञ्च्गन मिळविलेले घेतले एवढ्याकरिता गोपाळराव गोखले, वासुदेवराव जोशी वगैरे मंडळींच्रा गळ्रात रा. ब. चिंतामणराव भटांसारखे सुधारक म्हणून लागले की, प्रो. गोखले ह्यांच्रासारखे अशी आशाही नाही. प्रारश्‍चित्तप्रकरणी गरी नवराबारकोत झालेली बोलणी वर्तमानपत्रांतून तिर्‍हाईत प्रसिद्ध करु लागले. गावातील शुक्लकृष्णांचा बखेडा अधिणावळी दारे लावून गुप्तपणे ोहऊ लागल्रा. नवीन लग्ने ठरवितांना निषिद्ध गोत्राप्रमाणे कृष्णपक्षाचा पदर कोठे चुकून लागतो की कार हे शुक्लपक्षीरांना डोळ्रात तेल घालून पहावे लागे. कित्रेक शुक्लपक्षिरांनी संसर्गराक्षसाचच्रा भीतीमुळे घरच्रा सासुरवासणी व माहेरवासणी रांना माहेरी किंवा सासरी पाठविण्राचे टाळतां रेईल तितके टाळले. पुण्रात लाख वस्ती असतां बेचाळीसांना इतिहासप्रसिद्ध महत्त्व आले व बहिष्कृत म्हणून घेण्रास फारशी लाज न वाटतां पुष्कळ कृष्णपक्षीर लोक ते भूषणच म्हणून मिरवीत.

सर्वात तारांबळ व तिरपीट उडाली पुण्रातील भिक्षुकांची. पूर्वी त्रांचा एक अड्डा असे, ते आतां दोन झाले. भिक्षुकराज्रांत धार्मिक राजकारणचा संचार होऊन दभे फौजदार व पळीपंचपात्रीवाले गुप्तपोलीस नेमण्रात आले. खरे अराजक म्हणजे कार असते ह्याचा लोकांना अनुभव रेऊ लागला. बाळासाहेब नातू वगैरे ग‘ामणी असे घेऊन बसले की, शंकराचार्रांकडे निकालाचा अधिकार खरा, पण त्रांनी दिलेला निकाल सशास्त्र किंवा अशास्त्र हे ठरविणार पुण्रातील ब‘ह्मवृंद आणि ते शास्त्रसुद्धा आम्ही म्हणू तेच खरे. केसरी लिहितो, मोरशास्त्री साठे, त्रिंबकशास्त्री शाळीग‘ाम, असली विद्वद्रत्ने मुर्ख ठरुन, आधुनिक पंचांगविके, खर्डेघाशे, विकटोपर्रंत अध्ररन करुन सर्वज्ञत्वाचा आव घालणारे षड्शास्त्री, वकील हेच जेथे वेदशास्त्रज्ञ आणि महापंडित मानले जातात, असल्रा ज्ञानलवदुर्विदग्धां ची फारशी मातब्बरी नाही. पुण्राच्रा ग‘ामण्राचा निकाल शंकराचार्रांनी दिला, व बाहेरगावी तो मान्र झाला. पण पुण्रातील वादींना तुवढे तो मान्र नाही. रानड्यांसारखे एवढे सुधारक, त्रांनी शंकराचार्रांना मान लवविली, आणि बाळासाहेब नातूंसारखे धर्माभिमानी म्हणविणारे, ते कृतीने आचार्रपीठाचा नाश करु लागले. खुद्द शंकराचार्रच बहिष्कृत होण्राची पाळी आली. शिवार पुण्रातील रा भांडणामुळे सगळेच सार्वजनिक काम बसल्रासारखें झाले. रा सुमारास पुण्रास ए. ओ. ह्यूमसाहेब आले. त्रांच्रा सत्कारर समारंभातही बेकी दिसून आली. शेवटी गावातील लोकांनी त्रासून जाऊन हा गोंधळ मोडण्राकरिता शंकराचार्रांकडे अर्ज केला. तेव्हा श्रींनी धर्माभिमानी वादी मंडळीस लिहिले की,”तुमचे कार म्हणणे असेल ते समक्ष आम्हास कळवावे. गावात बखेडा माजवूं नरे.”

दरम्रान टिळक आगरकरांच्रा दरम्रान एक व्रक्तिविषरक झटपट झाली. ता. 14 नोव्हेंबर 1892 च्रा सुधारकांत टिळकांवर अशी टिका आली की, टिळक हे वटवाघुळासारखे आहेत. त्रांना धर्माभिमानी आपल्रात घेत नाहीत, व ते एका अर्थाने खरोखर सुधारक असतां सुधारकांच्रा पंक्तीत उघडपणे जाऊन बसण्राला कचरतात. रा टीकेला उत्तर सोपे होते. कोणत्राही बाबतीत पक्ष असे दोनच कां असावे? मताच्रा सूक्ष्मतेप्रमाणे तीन किंवा अधिकही पक्ष असू शकतील, व ज्राला आपल्रा स्वतंत्र विचाराचे समर्थन रुक्तिवादाने करण्राची धमक असेल त्राने अमुकच दोन पक्षांपैकी कोणाकडे तरी असलेंच पाहिजे असे नाही. त्राचा पक्षही वेगळाचत होऊ शकेल. पण वरील टीका करतांना आगरकरांनी मध्रेच एक वाक्र असे घसडून दिले होते की, धर्माभिमानी म्हणविणारे टिळक ख्रिस्त्रांच्रा हातचा चहा घेतात एवढेच नव्हे, तर स्टेशनावरील मुसलमान किंवा पोर्तुगीज मेसमनच्रा हातचा भात खाण्रास ते मागे घेत नाहीत. असे असतां, ग‘ामण्राची उगाच उठाठेव प्रतिवादीच्रा बाजूने त्रांनी चालविली आहे. रा आरोपाला 22 नोव्हेंबर 1892 च्रा केसरीत टिळकांनी स्पष्ट नकारार्थी उत्तर दिलें तरी आगरकरांचा आग‘ह सुटेना. ऐकीव गोष्टीवर सर्वस्वी अवलंबून राहून कोणास बेअब‘ुकारक अशी विधाने वर्तमानपत्रात प्रसिद्ध करुं नरेत, कारण प्रसंग आल्रास मोठी माणसे सुद्धा पुढे रेऊन पुरावा देण्रास कचरतात किंवा पुरावा खोटा ठरतो, रा गोष्टींची अद्दल आगरकरांना पूर्वी घडली होती, व आपल्रा व्रवसार बंधूंना त्रांनी आढ्यतेनं उपदेशही केला होता. पण पक्षांधतेमुळे रावेळी स्वतः आगरकरांनाच रा उपदेशाचा विसर पडला. ज्रांच्रा आधारावर आगरकरांनी मुससमानाच्रा हातचा भात टिळकांनी स्टेशनवर खा“्याचे विधान केले, त्रांनी खरे खोटे करण्राची वेळ आली तेव्हा आगरकरांना दगा दिला. तरीही ते आपले विधान परत घेईनात.

शेवटी कोर्टात फिर्राद करण्रापर्रंत प्रसंग आला. फिर्राद लिहून झाली व दोन प्रहरी ती कोर्टात गुदरणार इतक्रात सकाळी माधवराव रानडे स्वतः होऊन टिळकांच्रा घरी गेले, व तुम्ही फिर्राद दाखल करू नका असे म्हणूं लागले. टिळक म्हणाले,’ठीक आहे. त्रालाही माझी तरारी आहे. पण आगरकरांनी आपला आरोप परत घेतला पाहिजे.” राला रानडे कबूल झाले, कारण आरोप खोटा ही गोष्ट रानड्यांना खासगी चौकशीत कळून आली होती. अखेर, ता. 4 डिसेंबरच्रा सुधारकांत आगरकरांनी टिळकांची माफी मागितली. बेअब‘ूच्रा खटल्रांत माफी मागण्राचा आगरकरांवर हा दूसरा प्रसंग. पहिल्रा प्रसंगी माफी मागूनही त्रांना शिक्षा भोगावी लागली, रा खेपेस माफी मागितल्राने ती वाचली इतकाच फरक. पण काही झाले तरी आगरकर डौलदार लिहिण्रात मोठे होशी खरे.  टिळकांची माफी मागतांनाही त्रांनी त्रा लेखावर ’बोलणे फोल झाले ’ असा मधळा घातला होता. रानड्यांकडून टिळकांनी कबूल करुन घेतलेल्रा माफीच्रा अटीत मथळ्राचे हे कलम खास नव्हते. पण लिहिणारा गडीच हौशी. टिळकांनाही रा मथळ्राचा दुसरा चरण रेत होता. त्रांनी लिहिले, बोलणे फोल झाले एवढेच नव्हे तर डोलणेहि वारा गेले. टिळक लिहितात, टांका आगळें हवे तसे चार शब्द लिहिण्राची केसरीच्रा माजी एडिटरांची सवर त्रांच्रा नवीन आश्रमांत तरी सुधारेल अशी आम्हास उमेद होती, पण पळस कोठेही गेला तरी त्रास पानें तीनच अशी जी पुरातन म्हण आहे तिची सत्रता रा प्रकारावरुन अधिकच प्रत्ररास रेते.’

पण आगरकरांनीही, घसरतां, घसरता माफीच्रा लेखांतच टिळकांना एक कोसरखळी मारली होती. त्रांनी असे लिहिले होते की, टिळकांनी स्टेशनवर मेसमनच्रा हातचा भात खा‘ा ही गोष्ट असिद्ध म्हणून परत घेतली, पण ख्रिस्त्रांच्रा हातचा चहा पिणे व मुसलमानाच्रा हातचा भात खाणें, ह्यात फार अंतर असल्राचा जो बहबाणा टिळक करतात, त्रात मात्र फारसा अर्थ नाही. आम्ही तरी ती दोन्ही कृत्रे धर्मदृष्ट्यासारखीच समजतो.” रावर टिळकांनी दिलेले उत्तर मोठे मासलेवाईक आहे. ते लिहितात,”रसारनरित्रा कोळसा व हिरा एकच म्हणून लोकांच्रा हिर्‍राचा कोळशाच्रा बुद्धिने जर कोणी अपहार करु पाहिल, अगर स्वपरस्त्रीला मला भेद वाटत नाही म्हणून परस्त्रीा अभिलाषा करील, तर तो लोकसकमाज व कारदा रा दोहोंच्राही दृष्टीने सारखाच गुन्हेगार होईल. आपण गोमूत्र, गोमार व गाईचे दूध खातो तर गार खाण्रासही कोणती हरकत आहे ? ही जुनी कोटीहि अशाच प्रकारची आहे”. कोर्टाने कोटी उघडविण्रात टिळकांइतका हजरजवाबी मनुष्र क्वचितच आढळेल.

पुण्रातील ग‘ामण्राचा बखेडा मोडण्राकरिता, खुद्द श्रींनी वादींना समक्ष घेऊन आपले म्हणणे कळवा, असे लिहिल्राचे वर सांगितलेच आहे. त्राप्रमाणे वादी पक्षाची मंडळी 16 डिसेंबर 1892 रोजी कुरुंदवाडास श्रींकडे गेली. लगेच दुसर्‍रा दिशी रा. ब. रकानडे पक्षांतर्फे राघोपंत नगरकर वकील जाऊन पोहोचले व स्वतः टिळकही ता. 18 रोजी तेथे पोहोचलें. पण टिळक एकटे गेले नाहीत, तर ग‘ामण्र कमिन्शनचा निकाल आम्हास मान्र आहे असे म्हणणार्‍रा पांच पन्नास गृहस्थांचे सैन्र बरोबर घेऊन गेले. रावेळी श्रींचे कारभारी भडकमकर हे होते आणि पूर्वी कमिशनच्रा शास्त्रांना प्रतिवादी पक्षाने सामील करुन घेतल्राचा संशर जसा वादी पक्षास आला होता, तसाच रावेळी श्रींच्रा कारभार्‍रांना वादी पक्षाने फितूर करुन घेतल्राचा संशर प्रतिवादींना आला होता. टिळक हे विद्वान व मोठे पुढारी  म्हणून श्रींच्रा दरबारी जसा त्रांना मान, तसाच बाळासाहेब नातू प्रभुती हे बोलून चालून धर्माभिमानी तेव्हा त्रांनाही मान का नसालावा? व्रंकट शास्त्री निपाणीकर न्रारगुरू व बिंदुमाधवशास्त्री हे सर्वधर्माधिकारी, रांना टिळकांनी वश करुन घेतले, तर आपण मु‘र कारभार्‍रालाच वश करुन घेऊं म्हणजे झाले, असा विचार वादी पक्षाने केला असावा. ता. 18 रोजी सारंकाळी सभेला सुरुवात झाली. रादीवेळी श्री स्वतः हजर नव्हते. त्रांनी आपले प्रतिनिधित्व, बाळासाहेब कुरुंदवाडकर रांजकडे सोपवून त्रांना सर्व प्रकरणाबरोबर आपला अभिप्रार पाठविण्रास सांगितले होते.

प्रथम नगरकरांनी कारभार्‍रांविरुद्ध प्राथमिक स्वरुपाच्रा वकिली तक‘ारी केल्रावर, टिळकांनी प्रतिवादींचे म्हणणे सविस्तर मांडले. ते असे कीं, श्रींना वाटेत तर अजूनही तिर्‍हाईत विद्वान पंच नेमून निर्णर व्हावा. व पंचांसमोर नुसता कागदीच नव्हे तर तोंडीसुद्धा पुरावा व चर्चा व्हावी’. नंतर लेखी चर्चेस सुरुवात झाली. जाति मोडण्राच्रा उद्देशाने चहा सेवन हा मुद्दा असून, शिवार पूर्वीच्रा कमिशनचा निकाल पक्षपाताचा व अन्राराचा होता की कार हाही एक मुद्दा होता. बिस्किटें कोणी खा“्याचा पुरावा नसतां, ती टेबलावर होती एवढ्यावरुन ती खा‘ी असे अनुमान करावे असाही एक मुद्दा बाळासाहेब नातूंनी काढली. त्राला टिळकांनी उत्तर दिले की, स्वतः बाळासाहेब नातू हे गणेशखिंडीत गार्डन पार्टीला दारू पितात असे अनुमान निघेल. व हे दारूही ठेवलेली असते, रावरुन नाते हे दारू पितात असे अनुमान निघेल. व हे दारू प्रारले नाहीत असे नातूंना शाबीत करावे लागेल. पण ते बरोबर होणार नाही. तसेच हेही” रावसाहेब कानिटकर रांस पूर्वीच्रा निकालास अनुसरुन वादी पक्षाने प्रारश्‍चित्त दिले असतां, तो निकाल मान्र नाही असे त्रांना आतां म्हणतां रेत नाही. ते एस्टॉपेल झाले. असेंही टिळकांनी सांगितले व बरोबर नेलेला वासुदेवभट काळे - वादी पक्षांतलाच एक भिक्षुस उभरतां श्रीमंतांची वादीपक्षाच्रा दूराग‘हाविषरी खात्री होऊन त्रांनी उभर पक्षांस विनंती केली की, दोघेही सामोपचाराने थोडेथोडे मागे घेऊन, आजच्रा आज वाद मिटविण्राची कृपा करा व उभरपक्षाची मंडळी आमच्रा पंक्तीस एकत्र बसून साखरभात खून्ऊन जा. पण बाळासाहेब नातू मोठे श्रीमंत असले तरी साखरभात स्वतः खाण्राची किंवा दुसर्‍रास खाऊं घालण्राची लज्जत त्रांस ारशी नव्हती. म्हणून वादीपक्षाने ही विनंती अमान्र केली. प्रारश्‍चित्ते चुकीची कशी आहेत, बाळासाहेब सांगेनात, व प्रारश्‍चित्तांचा निकाल मान्रही करीनात.’वादीपक्ष आपले डोके पुण्रस विसरुन कुरुंडवाड्यास गेला होता. मग ती कार बोलणार? असा एक टोला केसरीत दिलेला आढळतो. मग त्राचा अर्थ कार असेल तो असो. तात्पर्र, पुण्रातील सामाजिक अराजकता मोडण्राचा हाही प्ररत्न असाच फुकट गेला. कुरुंदवाडकरांनी आम्ही आपला अभिप्रार श्रींस कळवितो, व प्रारश्‍चित्तांचा निकाल अशास्त्र आहे अशी लेखी तक‘ार वादी - पक्षाकडून आल्रास तिची प्रत तुम्हास देऊ, असे प्रतिवादीस कळविले व उभरपक्षीर लोक बहुधा गेले तसेच पुण्रास परत आले.

पुढे उभरतां कुरुंदवाडकरांनी आपले अभिप्रार श्रींकडे पाठविले. पैकी श्रीमंत बापूसाहेब रांना असा अभिप्रार दिला की, ”कमिशनने जे लोक प्रतिवादींतून कमी कले व ज्रांची प्रारश्‍चित्ते ब‘ह्मवृंदांकडून झाली त्राबद्दल काहीच म्हणावराचे नाही, पण टिळकप्रभृति अकरा असामींनी चहा घेतल्राचे सिद्ध होत आहे. चार कबूल करीत आहेत व इतर पंधरांवर चहा व बिस्किटे सेवन केल्राचा असंभवनीर अपवाद दोषारोप लागू पडतो. संशराचा फारदा आरोपींस द्यावा, हा निरम एरवींच्रा व्रवहहारांत ठीक असेल पण धर्मात तो लागू नाहीं. संशराबद्दलही धर्मात प्रारश्‍चित्त आहे. राकरतां संशराची नवीन प्रारश्‍चित्ते व कमिशनने दिलेली जुनी प्रारश्‍चित्तें रा विचार श्रींनी शात्र्ी सभेकडून करवावा. तसेच रा प्रकरणाचा अखेर निकाल लागण्रापूर्वी संसर्गी लोकांना प्रारश्‍चित्त असे श्रींनी ठरविले ते बरोबर नाही.” बाळासाहेब कुरुंडवाडकर रांचा अभिप्रार थोडा वेगळे पडला. तो असा होता की, ”थोर विद्वान लोकांनी धर्मविरुद्ध कर्म करणें हे त्रांना कमीपणा आणणारे आहे. तरी पूर्वी झालेलीं प्रारश्‍चित्ते रोग्र झाली अशी श्रींची खात्री झाली असेल तर पुन्हा नवीं देण्राचे कारण नाही. शिवार कालमानाप्रमाणे जे रोग्र दिसेल ते केले पाहिजे. रा अभिप्राराने श्री फिरुन बुचकळ्रांत पडले, असे दिसते. तिसरे पंच माधवराव भडकमकर कारभारी, पण त्रांचा अभिप्रार मात्र सर्वस्वी वादीपक्षाला अनुकूल, रामुळे श्रींकडून अखेर निकाल कांहीच लागेना. ज्रा अनेक शास्त्र्रांकडून अभिप्रार मागविले, त्रांचा निष्कर्ष बाळासाहेब नातू रांनी असा प्रसिद्ध केला की, चहा पिणाराीं त्रांचा निष्कर्ष बाळासाहेब नातू रांनी असा प्रसिद्ध केला की, चहा पिणारांनी प्रत्रक्ष क्षौरपूर्वक प्रारश्‍चित्ते नवी केली पाहिजेत व विकल्प असेल तर डोक्राचे वपन न झाले तरी चालेल, पण मुखावरील अश्रूंचे झालेच पाहिजे. पण श्रींच्रा दरबारी टिळकांनीीह थोडी कि‘ी फिरविली होती असे दिसते. वादी पक्षाकडून श्रींकडे वरचेवर तगादा जाई की, त्रिवर्ग अधिकार्‍रांच्रा अभिप्रारासह श्रींचा ठराव लवकर प्रसिद्ध व्हावा. श्रींच्रा मनात हे प्रकरण कसे तरी संपवून घ्रावें ए होते. पण कारभारी भडकमकर रांनी ’श्रींनी रोजलेला ठराव मान्र नाही, प्रतिवादी हे पश्‍चात्ताप कबूल करतील तरच प्रारश्‍चित्तार्ह आहेत, प्रारश्‍चित्तें द्यावराची तर सक्षोर दिली पाहिजे, टिळकांचे क्षेत्राच्रा ठिकाणी झालेले प्रारश्‍चित्त रा ठिकाणी जमेस धरतां रेत नाही,’ वगैरे अभिप्रार श्रींना ठरवून कळविले व शेवटी असेंहि लिहिले की, श्रीची अनुमाने चुकीचीं व तद्दूषित ठराव भरंकर आहे व रा उपर श्रींचा ठराव, जो पूर्वीच्रा ठरावाशी विसंगत आहे, तोच मी प्रसिद्ध करावा अशी श्रींची आज्ञा होईल तर त्रा ठरावाने मजवर, व श्रींवर व संस्थानावर जगाचा दोष रेणार व शास्त्रविरुद्ध वर्तन होणार तो प्रसिद्ध करण्राची जबाबदारी आपले शिरावर घेण्रापेक्षा मी चाकरीचा राजीनामा देईन.

ञ्च् ट्ठ

दृञ्च्ञ्च् द्गञ्च्त्ञ्च्ञ्च् त्रञ्च्.ञ्च्ञ्च् /ञ्च्रूञ्च्ञ्च् ल्ञ्च्ं’ञ्च् र्’0ञ्च् •0•0            व   ञ्च्   ञ्च्पञ्च्ञ्च्ध्ञ्च्ञ्च्गमुखश्मश्रू मात्र महिना पंधरा दिवसांनी खर्ची पडे. अशा रिीतने हे प्रकरण दोन वर्षे निकराने चालून शेवटी अराजकतेच्रा रसारनांत विरुन गेले. वादी पक्षाला शास्त्री लोकांच्रा अभिप्राराची बळकटी पुष्कळ होती रात शंका नाही. पण अखेर शंकराचार्रांचा अधिकार न जुमानता ज्रांनी ग‘ामण्र झिडकारलें ते प्रारश्‍चित्ताशिवार तसेच राहिले, व कमिशनच्रा निकालानुसार ज्रा  नवीं झाील नाहीत., सर्वसाधारण लोकसमाज हळू हळू हे प्रकरण विसरुन गेला. एकत्र बसून जेऊन खाऊन वरती ग‘ामण्राच्रा गोष्टी तोंडी लावू लागले. बिचार्‍रा माहेरवासिणी सासुरवासणींचा त्रास चुकला. फार कार पण पुढे लवकरच स्वतः टिळक व बाळासाहेब नातू हेही हर एक सार्वजनिक बाबतींत ग‘ामण्राच्रा गोष्टी न काढतांव सहकारिता करु लागले.

1895 साली राष्ट्रीर सभा व सामाजिक परिषद रा वादांत हे दोघेही एक बाजूस होऊन सुधारकांशी लढले. परंतु भांडण्रात तहान लागली तरी रापुढे ते कधी एकमेकांच्रा घरी पाणीही प्रारले नाही. ता. 13 एप्रिल सन 1900 रोजी टिळकांच्रा घरी वसंतपूजेचा समारंभ )झाला. त्राप्रसंगी रीतीप्रमाणे बाळासाहेब नातूंना आमंत्रण झाले. दोघेही तुरुंगातून सुटून आले असून राजकारणात पूर्वीहून अधिक एकजीव झाले होते. तरी मुद्याची गोष्ट निघतांच टिळकांना पत्र पाठवून नातूंनी खालील रोकडे प्रश्‍न विचारलेच ”मिशन हाऊसमध्रे चहा पिणे व आपणां उभरतांवर जी संकटे अलीकडे आलीं त्रा कामांत आपल्रा स्वतःस भोजनाचा वगैरे संसर्ग जाहला, रा दोन्ही दोषांत समोर शास्तोक्त प्रारश्‍चित्त न घेतां तीर्थाचे ठिकाणी जाऊन जें प्रारश्‍चित्त घेतले त्रात बद्दल उत्तर ताबडतोब रावे अशी विनंती आहे. त्रावर टिळकांनीही तसेच सडेतोड उत्तर दिले. ”आपले आतांच पत्र आले ते पावले. जी हकीकत घडली आहे ती आपणास विदितच आहे. माझ्राकडे आंत बाहेर दोन प्रकार नसतात. राउपर आपणास मर्जीस वाटेल तशी तजवीज करावी.” जगात मनुष्राला एकेक गोष्ट प्रिर असते. ती त्राचा जन्म गेला तरीर जात नाही. टिळक व नातू रांचा स्नेह आजन्म टिकला. पण नातूंनी टिळकांना एका गोष्टीची बहाली कधीही केली नाही. ती त्रांचा मुखश्मश्रूंची !

पंचहौद मिशनमध्रे पुरुषांबरोबर सुमारे दहा बारा बारकाही गेल्रा होत्रा. त्रांत श्रीमती रमाबाई रानडे, श्री. काशीबाई कानिटकर रा. बि. भिडे रांची सून वगैरे होत्रा. त्रांचारपुढे झनाना मिशनमधील ख्रिस्ती बारांची चहाचे पेले आणून ठेविले. पण त्रा सर्वांनी तो घेण्राचे नाकारिलें. रमाबाईसाहेबांनी आपल्रा आरुष्रातील प्रस्तुत विषरांवर काही अस्सल प्रत्रंतर - पुरावा मिळतो. मिशन हासमधील चहापार्टीनंतर लौकरच रा. ब. रानडे रांच्रा घरी एक मेजवानी झाली. तिला चाळीस पंचेचाळीस ब‘ाह्मण मंडळी असून, डॉ. विश्राम, रा. ब. नाराण्रणभाई दांडेकर, रा. ब. मानकर वगैरे चारदोन ब‘ाह्मणेतर मंडळीही होती. कलिमुर्ति गोपाळराव जोशी हेही रा मेजवानीस हजर होते. रानड्यांच्रा घरती पंगत, तीत ब‘ाह्मण ब‘ाह्मणेतर हा भेद कोण पाळणार? सर्व मिळून मिसळून बसले होते व ब‘ाह्मणेतरावर जेवल्राने इतर सगळे ब‘ाह्मण कसे वाटले, राची माहिती दुसरेच दिवशी पुणेवैभवात सविस्तर छापली. रानडे रांची गोष्ट रा बाबतीत टिळकांहून वेगळी होती आधी ते बोलून चालून सुधारक. त्रांच्रासंबंधाने मिशन हाऊसमध्रे चहा घेतल्राची बातमी प्रसिद्ध झाली तरी त्रांचे कोण कार करणार? धर्माभिमानी लोकांनी त्रांना आधीच बाट्ये म्हणून बनवून ठेविलेले. वास्तविक राप्रसंगी त्रांनी चहाचा पेला तोंडालासुद्धा लावला नव्हता. ही गोष्ट त्रांनी प्रसिद्ध केली असती तर त्रांच्रा शब्दावर लोकांनी विश्‍वास ठेवला असता व त्रांच्रा मागे कोणी लागलेही नसते. रानड्यांनी प्रारश्‍चित्ताचा कांही तोडगा करावराचें मनात आणले असतें तर त्रांना ती गोष्ट फार सोपी होती, कारण वासुदेवशास्त्री अभ्रंकर व श्रीपतिबोवा भिंगारकर हे बडे भिक्षुक त्रांचे मोठे ऋणानुबंधी, शिवार घरी कारमचे पुरोहित, पुराणिक वगैरे आश्रि होतेच. तसेच आणखी दोन वैदिक ब‘ाह्मण सालीना 100 रु. देऊन कारमचे घरी ठेवले होते. हेतु हा की, ग‘ामण्रासार‘रा अडचणी उपस्थित झाल्रातरी, स्वतःला कार पण आपल्रा पक्षांतील इतर मंडळींनाही, वेळी अवेळी अडचण पडू नरे. अशा गृहस्थांपैकी कोणाच्राही घरी होमहवनादि संस्कार, व‘तवैकल्रे किंवा लग्नमुंजी निघाल्रा म्हणजे रा ब‘ाह्मणांनी त्राजकडे जाऊन बिनबोभाट कार्र उरकून द्यो असा परिपाठ असे. अशी स्थिति असल्रामुळे स्वतः रानड्यांना प्रारश्‍चित्त घेण्राचे फारण नव्हते. घरी त्रांची वडील बहीण मोठी कर्मनिष्ठ होती. पण घरचे धार्मिक व्रवहार चालविण्राला वर सांगितल्राप्रमाणे ब‘ाह्मण मंडळींची सेना के्हाही सिद्ध असल्रामुळे अक्कांना कुरकुर करण्रास काही जागा नव्हती. पण सुधारक पक्षातील रानडे कार किंवा दुसर्‍रा पक्षोंतील टिळक वगैरे कार, रांच्रा एकट्यापुरता हा श्रम नव्हता. त्रांच्राबरोबर त्रांची स्नेही मंडळी रा संकटात सापडलेली ती सर्वच सार‘रा ऐपतीची नव्हती व त्रांच्रा घरची बारामंडळी तर रा ग‘ामण्राने अधिक नडललेली. किरकोळ पूजा अर्चा वगैरे नडल्रा तर त्राचा जाच पुरुषांना पुरता रेत नसून, त्रा गोष्टी घरच्रा पुरुषांनाही नडविणार्‍रा असतात.

ज्राला धर्मकृत्र कोणचेही करावराचे नाही, किंवा ज्राला आपल्रा घरी चार माणसे जेवणाखाण्राला बोलवावराची नसतात, तर त्राला बहिष्कार मुळींच जाणवत नाही. जन्मच्रा जन्म अशा रीतीने स्वरंबहिष्कृत स्थितीत काढलेल्रा गृहस्थांची उदाहरणे आम्हास माहितही आहेत. पण ज्रांचा प्रकार असा नाही, त्रांना बहिष्कार जाणवण्राचे प्रसंग केव्हा तरी रेतातच. संपन्न व सुशिक्षित मनुष्र हे प्रसंगविशेषी प्ररत्नाने निस्तरूं शकतो व न निस्तरले तर एक प्रकारच्रा गंतीने ते तो सोसतो. पण गरीब व अशिक्षित त्र.ांचे हाल होतात. संघात राहणे हीच मनुष्राची शक्ति व हेच त्रांचे सुख. र्ीश्थ घभ श् ह्रबस्त्रह्रश्बघधरभ श्थघझतश्झ हे जर खरें तर बहिष्कृत होणे त्राचे संकगट व हेच त्राचे ं दुःख असे म्हणण्रास कार हरकत? कित्रेक जातींत पाणी व गुरगुडी तोडणे ही जवळ जवळ फाशीइतकी कडक शिक्षा ठरते. सुशिक्षितांनाही बहिष्कार ही केवळ करमणूक होते असे मात्र नव्हे. स्वतः टिळकांना राचा अनुभव बराच आला. ते धार्मिक कृत्रे टाकून बसलेले नव्हते व चार लोकांनी घरी रावे जावे असाच त्रांचा स्वभाव असे. पण ग‘ामण्र चालू होतें तोपर्रंत त्रांना कगाही लोकांच्रा संगतीत व पंगतीस मुकावें लागले. पण विशेष अडचण त्रांच्रा घरी 1892 व 1893 साली जी दोन कार्रे झाली तेव्हा अनुभवास आली. 1893 साली त्रांचा थोरला मुलगा विश्‍वनाथ राचा व‘तबंध झाला. त्रावेळी ब‘ाह्मण मिळेना. 1893 साली त्रांच्रा थोरल्रा मुलीचा विवाह झाला. त्राही वेळी तीच अडचण ! रा दुसर प्रसंगी त्रांना व्राही तर जदुन्रा मताचाा मिळता तर पंचाईतच व्हावराची. पण त्रांचे व्राही बापूसाहेब केतकर हे स्वतः सुधारक व प्रार्थनासमाजिस्ट असल्रामुळे खुद्द व्राह्यांकडून रेणआरी अडचण टळलेली होती. रा दोन्ही प्रसंगी, पुण्रात जो एक ठराविक उपाध्रा बहिष्कारांत पडलेल्रा लोकांकरिता तरार करुन ठेवण्रात आला होता, त्राच्राकडूनच टिळकांनी आपले आंशिक चालवून घेतले. हा उपाध्रा कृष्णपक्षातील लोकांस होई. पण राज्ञिक  चालवून घेतले. हा उपाध्रा रानडे रांनी घरचा आश्रित म्हणून सांभाळला होता. त्राचा उपरोग कृष्णपक्षातील लोकांस होई. पण राज्ञि चालविमणार ब‘ाहमणापेक्षा स्वरंपाक करणार्‍रा ब‘ाह्मणाची अधिक अडचण कोणासही भासणार. टिळकांना हातात पोथी घेऊन कोणतेही धर्मकृत्र स्वतः सहज चालवितां रेण्रासारखे होते, व ग‘ामण्र जोरात असतां एकदा त्रांनी पोथीवरुन घरची श्रावणी स्वतः चालविली होती. पण ही गोष्ट केवळ नमुन्रादाखल होती. स्वतः रजमानाला एक हात पोथीकडे अडवून लग्न किंवा मुंज असल्रा मोठ्या संस्कारातलें वैदिक कृत्र चालविणे अशक्र होर. एक वेळ तेंहि तो चालवील. पण समाराधनेच्रा स्वरंपाकाचे कार? टिळकांना होमापुरता किंवा स्वतःच्रा जेवणापुरता भात शिजवितां आला असता. पण लग्न - मुंजीतली शेकडों पाने कशी जेवणार? व विशेष गंमत ही की, पण्रात टिळकांना कसा तरी एक उपाध्रा मिळाला तरी आचारी मात्र मिळेना. कित्रेक वेळा टिळकांच्रा कुटुंबाला शेजारणी बारांकडून जिन्नस पान्नस करवून घ्रावे लागले, व त्रांच्रा एका संस्थानिक मित्रानेंच बाहेरुन जेव्हा आपले आचारी पुरवले तेव्हाच लग्नमुंजीच्रा समाराधना उठल्रा.

मंगलकार्राची अक्षत कसबा पेठेतल्रा गणपतीच्रा देवळात बहिष्कृत टिळकांना नेऊ द्यावी कीं नाी हाहि एक प्रश्‍न निघाला  होता व तेथे मात्र टिळकांनी प्रत्रक्ष प्रतिकार करण्राचे ठरवले होते. ते अक्षतासमारंभ असा कधी करीतच नसत. तांग्रा - गाडीतून एक पुरुष, एक बारको, व तिसरा उपाध्रा अशी मंडळी जाऊन आपणाकडून बिनबोभाट अक्षत देण्राची त्रांची चाल असे. पण टिळकांच्रा घरची ्क्षत तीन माणसांची म्हटली तरी तिचा वाजंत्र्राशिवार बोभाटा हा व्हावराचा ! त्रांतूनहि ते रावेळी बहिष्कृत असल्राने त्रांच्रा अक्षतीवर देवळांतल्रा पुजार्‍राकडून हटकून नजर राहावराचीच ! पहिल्रा कार्राच्रा दिवशी प्रश्‍न निघाला तेव्हा टिळकांनी उपाध्रारा साग्ंगितले की, संध्राकाळी तुम्ही नमुटपणे अक्षत घेऊन गणपतीच्रा देवळांत जा, व तुम्हाला कोणी हरकत केली तर जवळच मी आनंदोद्ऴव थिएटरीत सभेंत बसलो असेन तेथे रेऊन मला सांगा, मग मी रेतो व कोण हरकत करीत ते पाहातो. पण देवळात कोणी हरकत न गकेल्रा तो फ‘संग टळला. लग्नकार्राप्रमाणे श्राद्धपक्षासहि अडचण रेई. पण देवस्थानी व पितृस्थानी बसण्रास प्रत्रक्ष ब‘ाह्मण न बोलावतां, कैक दिवस टिळकांनी चटावर श्राद्ध करुन घेतले. चटासारखा पवित्र, शूचिर्भूत, बिनबोलका, स्वरंपाकास नावे न ठेवणारा, दक्षता अधिक न मागणारा ब‘ाह्मण दुसरा कोणता मिळणार? पण चटाचे हे गुण चालता बोलता ब‘ाह्मण क्षण स्वीकारण्रास मिळेनासा झाला म्हणजे कोणासही आठवारचे !

पुरुषांच्रा रा नैमित्तिक अडचणी व सासर माहेर करणार्‍रा मुली-बाळींमुळे घरच्रा बारकांच्रा अडचणी, रांच्राच रोगानें अखेर प्रारश्‍चितांना तोंड लागले. प्रथम वर्ष सहा महिने कोणी दाद दिली नाही, पण पुढे काही काहींचे निभेना. स्वतः टिळकांच्रा अडचणी वर सांगितल्राच आहेत, व रानडेपक्षातील मंडळींच्रा अडचणीही काही कमी नव्हत्रा. ती मंडळी रानड्यांच्राकडे रेऊन हळुहळू आपली हकीकत सांगत व भीत भीत प्रारश्‍चित्तांचा प्रश्‍न काढीत, व म्हणत की,”आमच्रा बारका-मंडळींना विशेष त्रास झाला आहे. त्रा म्हणतात जे चहा प्रारले ते मोकळेच राहिले, आणि शिक्षा कार ती आमच्रा मुलींना भोगावी लागत आहे. प्रत्रेक सण आला कीं त्रा असंतुष्ट असतात व त्रांच्रा डोळ्राला पाणी आल्राशिवार राहत नाही. आज दोन वर्षात गावात दिलेल्रा आमच्रा मुलींचे एकदाही माहेरी रेणें झाले नाही. त्रा कंटाळून वरचेवर निरोप पाठवतात, ते ऐकून आमच्रा बारकामंडळींना फार वाईट वाटते.” रानडे रांच्रा आक्कांनी एकदा त्रांना असे विचारले की, तुम्ही स्वतः चहा घेतला नाही तर तसें प्रसिद्ध करुन मोकळे कां होत नाही? उगीच लोकांकडून दोष व अपवाद कां घेता?” त्रावर रानड्यांनी उत्तर दिलें की, ”असे कसे करितां रेईल? मी जर मंडळींतला आहे व त्रांच्रापैकीच एक आहे असे म्हणवितो, तर त्रांनी जी कार गोष्ट केली ती मी केली नसली तरी केल्रासारखीच आहे. चहा पिणे किंवा न पिणे रांत काही पापपुण्र आहे असे मला वाटत नाही. पण ज्रा अडचणी आपल्रामध्रे उठणारी बसणारी चार मंडळी गुंतली आहेत त्रांतून एकटे सुटून जाणे मला कधीच आवडणार नाही. रेऊन जाऊन भिक्षुक मंडळींचीच अडचण ना? तुम्हाला किती माणसें पाहिजेत तितक्रांची तजवीज होईल. रा संबंधाने बराच खर्च ठेवावा लागेल त्राला काही उपार नाही.”

 च्   ञ्च् ञ्च् ञ्च् ञ्च्           ञ्च् ञ्च् त्’     ऽ       झच्ु      ञ्च्      ञ्च्ञ्च्डणइअघ-1                         ञ्च् ञ्च् णञ्च्ञ्च् तञ्च़् ञ्च्    उञ्च्ञ्च् ऊञ्च्चञ्च्ञ्च् छञ्च्ह्म!ञ्च् ह्य!त्’ञ्च् त्र’त्र’            व   ञ्च्   ञ्च्पञ्च्ञ्च्ध्ञ्च्ञ्च्गड्यांकडे रेऊन कार करावे म्हणून विचारु लागले. तेव्हा तूर्तातुर्त तोड म्हणून रानड्यांनी असे सांगितले की, सुटीत तुम्ही सर्व मंडळी लोणावळ्रास रेऊन आमच्राकडे रहा म्हणजे झाले, व कानिटकरही त्राप्रमाणे पुणे सोडून लोणावळ्रास राहावरास गेले. ही गोष्ट दादासाहेबांच्रा मनाला फार लागली. ते मुलाला वरचेवर पत्र पत्रे लिहित की,”तूं प्रारश्‍चित्त घेऊन घरी रे व मला म्हातारपणी संतुष्ट कर.” अखेर गोविंदरावांनी मानहानी व कमीपणा सोसूनही तुम्ही आपल्रा वडिलांना संतुष्ट केले पाहिजे हेंच तुमचे कर्तव्र होर.” तेव्हा गोविंरावांनी उलट रानड्यांना खोडा असा घातला की, तुमच्राबरोबर आम्ही, तुम्ही प्रारश्‍चित्त देणार नाही तर आम्ही तरी का घ्रावे? आणि आम्ही घ्रावें असा तुमचा खरा स‘ा असेल तर तुम्हीही आमच्राबरोबर घेतले पाहिजे. राच सुमारास राघोपंत नगरकरांना पुढे करुन पुण्रातील रानडे पक्षाची आणखी दहा पंधरा मंडळी लोणावळ्रास रेऊन त्रांनीही असा आग‘ह सुरु केला की, आम्ही सर्व मंडळींच्रा सुटकेकरिता म्हणून का होईना तुम्ही प्रारश्‍चित्त घेतले पाहिजे. तेव्हा रानड्यांनी सांगितले की,”मी प्रारश्‍चित्त घेतल्राने जर तुमची नड निघून जाते तर मी ते खुशाल घेईन, अडून बसणार नाही.”

झालें, त्राप्रमाणे प्रारशित्ताचा दिवस ठरला, व नगरकरांनी सर्व तरारी केल्रावर रानडे पुण्रास एक दिवस जाऊन प्रारश्‍चित्त घेऊन परत आले. रा गोष्टीचे अनेक परिणाम झाले. आक्कांनी दादांना धन्रवाद दिले. रमाबाई साहेबाीं मनांतून आपल्रा भोळ्रा व भिडस्त पतीला पुष्कळच नांवे ठेविली. आपल्रा नवर्‍राची मानहानी होत आहे व तीहि इतर लोकांकरिता असे वाटून त्रांना रडू कोसळले. सुधारकमूंत अतिशर असंतोष व गवगवा होन काहींनी तर मुंबईच्रा इंग‘जी वर्तमानपत्रांतून माधवरावजींवर उघड टीकाही केली. पुढे एकदां रमाबाईंनी स्वतः उघड दोष देऊन रानड्यांना प्रारश्‍चित्त कां घेतले म्हणून विचारिले. तेव्हा त्रांनी सरळ उत्तर दिले की,”तुला ही गोष्ट न विचारितां समजावरास पाहिजे होती. आपले मुली मुलगे लग्नाचे अडकले नव्हते व घरची धर्मकृत्रेही रशस्थित चालू आहेत. अर्थात् मी प्रारश्‍चित्त केवळ दुसर्‍रांकरितां घेतलें. ही गोष्ट मी न सांगताही तुझ्रा लक्षात रावरास पाहिजे होती. मी जशी ही गोष्ट पूर्ण विचारांती केली तशीच विकारवश न होतां तुंही थोडा विचार करतीस तर तुला कळून आली असती.” दुसर्‍राकरितां अंगिकारलेल्रा रा दोषाचे बक्षीस म्हणजे, दुसर्‍राला आपण सुखी केल्राची जाणीव हेच होर, व हे बक्षीस स्वतः गोविंदराव कानिटकर प्रारश्‍चित्त घेऊन वडिलांना सुखी करुन, हसतमुख असे पुण्राहून लोणावळ्रास परत आले तेव्हा रानड्यांना मिळून चुकलें.

ती हकीगत वहिनीसाहेबांनी मोठ्या गोड शब्दांनी खालीलप्रमाणे वर्णिली आहे.” ते प्रारश्‍चित्त घेऊन लोणावळ्रास आले त्रावेळी स्वतः व्हरांड्यात एका आराम खुर्चीवर बसून, भावोजी वर्तमानपत्रे वाचीत होते ते ऐकणे चालले होते. सदर गृहस्थ पाररीजवळ आलेले पाहून व हसून स्वतः त्रांना विचारले की,”कां कसे कार झाले?’ त्राबरोबर ते लागलीच म्हणाले की,”आपण म्हटल्राप्रमाणेच मला दाखला आला. वडिलांच्रा खर्‍रा प्रेमाचा व त्रामुळे होणार्‍रा सुखाचा अनुभव मला रावेळेस आला. प्रारश्‍चित्त घेऊन मी ठल्राबरोबर ’आतां वडिलांना नमस्कार करा’ असे ब‘ाह्मणांनी मला सांगितले, म्हणून मी दादांच्राजवळ जाऊन नमस्कार करण्रास खाली वांकलों व नमस्कार केला, तोंच दादांनी मला पोटाशी धरुन अगदी मिठी मारली आणि ते गहिवरुन म्हणाले की,’इतक्रा माणसांत तूं आज माझे तोंड उजळ केलेस.’ असे म्हणतांना त्रांच्रा डोळ्रांतून पाणी रेऊ लागले व ते पाहून माझ्राही डोळ्रांतून पाणी आल्रांवाचून राहिले नाही. रापूर्वी दादा इतक्रा प्रेमानें वागल्राचे किंवा त्रांच्रा डोळ्रांतून अश्रु आल्राचे मी कधी पाहिले नव्हते. अगदी प्रारश्‍चित्त घेण्राच्रा वेळेपर्रंत आपण करतों हें बरे नाही असे मलाही वाटत होते. पण ही दादांची वागणूक पाहून आपण केले तें चांगले केलें असे मला वाटले.”

रानड्यांच्रा उलट टिळकांची हकीकत होती, ग‘ामण्राची अडचण त्रांनाही कशी जाणवत होती हें वर दिलेच आहे. पण ज्रांनी जे प्रारश्‍चित्त घेतले ते घरच्रा किंवा कोणा बाहेरच्रा मंडळींच्रा आग‘हावरुन नव्हे. रानड्यांप्रमाणे टिळकांच्रा प्रारश्‍चित्तावर त्रांचे कोणीही स्नेही अडून राहिले नव्हते, व कोणी अडून बसले असले तरी त्रांच्रा सोईकरिता मनाने मानलेली असली वैरक्तिक मानहानि टिळकांनी कधीही सोसली नसती. घरीं पहावे तो त्रांना आग‘ह करील असे जबरदस्त माणूस कोणीच नव्हते, टिळकांचे कुटुंब अगदी जुन्रा वळणांतले, व त्रांतूनहि अशिक्षित व भिडस्त. टिळकांच्रा हट्टी स्वभावाची माहिती असल्रामुळे अमूक असे करा व तमुक असें करु नका असे अडून बसून सांगण्राची त्रांना कधीच सवर नव्हती. पुण्रात घरचे वडील मनुष्र म्हणजे टिळकांचे चुलते. पण चुलत्रांच्रा मानानें पुतण्राचा दर्जा इतका वाढला होता की, बळवंतरावांना अमुक करा असें सुचविण्राचा अधिकार आपणांस आहे असे काका मानीत नसत. पण राहून विशेष गोष्ट टिळकांमध्रे होती ती ही की, त्रांना घरच्रा किंवा बाहेरच्रा नातलगांपेक्षा किंवा स्नेहांविषरी, एकंदर जनसमाजाचींच जरब अधिक असे.

समाजाला बरोबर घेऊन जावे, त्राला सोडून जाऊ नरे, ही गोष्ट रानडे केवळ धोरण म्हणून पाळीत. पण टिळकांच्रा सामाजिक आचारनीतीतले ते एक आद्य तत्वच होतें. त्रांचा वाद असला तर एकंदर समाजाशी नव्हता. ख्रिस्त्रांच्रा हातचे चहापाणी घेणे हा धार्मिक गुन्हा करुन गळ्राशी बसलाच तर प्रारश्‍चित्तरुपी शिक्षा देण्राचा समाजाचा अधिकार जरूर मान्र केलाच पाहिजे, असे मांडणार्‍रा प्रतिपक्षीर व्रक्तींच्रा हेकेखोरपणाचा जुलूम चालू द्यावराचा नाही असाहि त्रांचा बाणा आहे. ”प्रारश्‍चित्त घ्रावें किंवा न घ्रावे हे माझे मला कळते, हव्रा त्रा रितीने, हवे तेथे, माझे मी घेईन.” टिळकांच्रा मताप्रमाणे प्रारश्‍चित्त घेणें हे तुरुंगवासाच्रा शिक्षेप्रमाणे मानले तरी, तो तुरुंग एकाच ठिकाणी नाही, असेल तेथे तो बंदिस्त नाही व बंदिस्त असेल तेथेहि त्राचे अधिकारी ठरलेले नाहीत. कोठें तरी तुरुंगात जाऊन बसून आल्राचा दाखला असला म्हणजे झाले ! म्हणून त्रांनी काशीरात्रेची संधि साधून व सर्व प्रारश्‍चित्त घेऊन आपखुशीने घेतलेल्रा शिक्षेचा दाखला खिशांत बाळगून ठेवला होता.

धार्मिक वादाप्रमाणे टिळकांच्रा दृष्टिने रांत एक स्थानिक वाद ही गुंतला होता. रानड्यांना कोणाशी भांडावराचे नव्हते. म्हणून त्रांनी सरळपणे खुद्द पुण्रास रेऊन जवळ जवळ जाहीर रीतीनें प्रारश्‍चित्त घेतलें, व पंचहौद-मिशन चहापानाच्रा आरोपाकरितां ते घेतले अशी सरळ कबुली दिली. टिळकांनी रा वादातील प्रत्रेक अंगासंबंधांने व उपांगासंबंधाने वाद घातला. चहापानाकरितां प्रारश्‍चित्त घेतले असे कोणी म्हटले तर, चहा म्हणजे नुसतें पाणी, दुध, साखर व चहाचा पेला ! ही ख्रिस्त्राच्राही हातून घेतली तरी त्रांच दोष नाही, असे स्मृतिग‘ंथातून सिद्ध करण्रास ते तरार ! टिळकांनी प्रारश्‍चित्त घेतले नाही असे कोणी म्हटल्रास, हा विधि मी काशीस गंगास्नानाने व पुण्रास सर्व प्रारश्‍चित्तरुपाने उरकलेलाच आहे, असेही प्रतिपादण्राची त्रांची तरारी. चहाकरितां प्रारश्‍चित्त घेतले असें कोणी म्हटे तर चहापानाच्रा पातकाचा संकल्प किंवा उ्चचार केला नव्हता अशी शपथ वाहण्रास ते मोकळे. स्थानिक लोकांशी जुळून नड दूर होण्राचा संभव असल्रास,”शंकराचार्र दूर आहेत, ते बरे आहेत आपण एकजीव झाल्रास बिचारे शंकराचार्र कार करणार?” असले व्रावहारिक सत्र ते बोलून दाखवीत. बरें, श्रींचे आज्ञापत्र आणून गांवच्रा प्रतिपक्षांची खोड मोडतां रेत असेल, तर मग शंकराचार्रांच्रा अधिकारांला टिळकांसारखा भक्कम आधारस्तंभ दुसरा कोण मिळणार !  श्रींनी पाठविलेले न्राराधीश शास्त्री अनुकूल पाहून टिळकांनी नातृप्रभृति वादीपक्षाची अपात्रता ठरवून फजिती उडवून दिली, व एकदा अधिकृत शास्त्री प्रतिकूल भेटला तर त्राच्रा डोक्रात स्मृतिग‘ंथातील आधार विद्वत्तेच्रा जोरावर हाणून त्राला चीत करण्रास दंड ठोकून ते तरार होते. तात्पर्र, स्वधर्माचा अवमान न करतां समाजाला होईल तितकें धरुन चालावराचे एवढेच मु‘र ध्रेर टिळकांनी आपल्रा डोळ्रांपुढे धरुन ठेविले होते आणि तेवढे साधतां आले म्हणजे मग ’श्री’ पासून ’श्रीमंतां’ पर्रंत प्रसंग पडेल त्राप्रमाणे वाटेल त्राशी झगडून व्रक्तिवर्चस्व स्थापित करावराचें, असला ग‘ामण्राचा हा सगळा खेळ आहे असे मानूनच टिळक चालत असत. रामुळे रानड्यांच्रा वागणुकीत सरळपणा दिसला व टिळकांच्रा वागणुकीत वक‘ता दिसू लागली. पण राचे कारण हेंच की, प्रतिपक्षी अनेक असले तरी रानड्यांना कोणीशीच भांडावराचे नव्हते, व रानड्यांपेक्षाही टिळकांना प्रतिपक्षी अधिक असतां सर्वांशी झगडूनही मी जर मिळवीनच मिळवीन अशी महत्त्वांकांक्षा टिळकांना होती !

पुणे-वैभवात चहापार्टीतील लोकांची नावे प्रसिद्ध झालरवर टिळक कोणता पक्ष घेणार हा मनोरंजक प्रश्‍न सहजच उपस्थित झाला. नेहमीप्रमाणे सुधारकांचे प्रतिस्पर्धी म्हणून त्रांनी पुणे वैभवाचा पक्ष उचलावा तर स्वतः तेच चहापार्टीत सांपडले होते. सुधारकांचा पक्ष उचलावा तर त्रांची एकंदरीने सहानुभूती पुराणमतवाद्यांकडे होती. त्रावेळची माहिती असलेले एक गृहस्थ सांगतात की, नातूपक्षाने जर टिळकांना प्रथमच किंचित् सवलत देऊन सहानुभूतीने वागविले असते. पण आपल्रा पक्षातर्फे सुधारकांशी भांडण्राला वकील म्हणून टिळक लाभले असते. पण नातूपक्षाकडे सूक्ष्म विवेक ही गोष्ट केव्हांच नव्हती. कोणतीही गोष्ट अगदी एका टोकापर्रंत नेऊन खेचावराची, व तेथेच खुंटिला वेढा देऊन दोरी तुटेपर्रंत ताणून धरावराची, हे त्रांचे धोरण नेहमीचेंच असे. रामुळे रा प्रसंगी टिळक हे नातूपक्षाचे वकील न बनतां प्रतिवादी बनले. बरें टिळकांनी सुधारकांचा पक्ष सर्वस्वी घेतला होता असेही म्हणता रेत नाही. टिळकांच्रा प्रारश्‍चित्तासंबंधाने नातूपक्षाने जशी दुराग‘हाची चूक केली तशीच पुणे वैभवावर पूर्वी फिर्राद करण्राच्रा बाबतीत सुधारकांनीही चुक केली. पुणे वैभवाने पूर्वी फिर्राद करण्राच्रा बाबतीत सुधारकांनीही चूक केली. पुणे वैभवाने चहापार्टीच्रा लोकांची नांवे प्रसिद्ध केली ती सर्व बरोबर होती, कोणी चहा घेतला न घेतला इतक्रा पुरताच खर्‍राखोट्याचा वाद कदाचित् निघू शकला असता. पण बेअब‘ूच्रा फिर्रादीत खर्‍रा खोट्याचा प्रश्‍न नसून, जातीधर्माविरुद्ध कृत्र केल्राची बातमी वर्तमानपत्रांतून प्रसिद्ध झाल्रामुळे, ती जातीबाहेरच्रा लोकांतही प्रसिद्ध झाली. रा गोष्टीविषरी कोणी एखादे हँडबिल काढून फक्त स्वजातीच्रा लोकांतच वाटले असते तर त्रात आक्षेपार्ह काही नव्हते. पण जरुरीपेक्षा अधिक प्रसिद्धी ’एक्स्लेसिव्ह पब्लिकेशन’ हा गुन्हा रा प्रसंगी घडला, अशा मुद्यावर फिर्राद  मांडण्रात आली! स्वतः टिळकांचे नाव प्रसिद्ध झाले होते तरी पुणे वैभवावर राबाबतीत फिर्राद व्हावी असें टिळकांचे मत नव्हते, व फिर्राद होतांच त्रांच्रा सहानुभूतींचे पारडे पुणे वैभवाकडे झुकून त्रांनी संपादकांच्रा बचावास मदतच केली. ही फिर्राद न होती तर टिळक सर्वस्वी सुधारकपक्षाकडे रा बाबतीत राहिले असते. पण ते वरील कारणाकरिता घडून आले नाही, उलट नातूंनीही रा चहा प्रकरणांचा फारदा घेऊन, टिळक हे ढोंगी आहेत, त्रांचा धर्माभिमान तोंडदेखला आहे, व वेळ आल्रास ते जातिधर्माविरुद्ध वागण्रास तरार होतील हे चहा प्रकरणावरुन सिद्ध होते, असा त्रांजवर उघड दोषारोप केला. रामुळे नातूपक्ष त्रांच्रा मदतीस मुकला. इतकेंच नव्हे तर अखेरपर्रंत जे भांडण जुंपून राहिले तें मु‘रतः टिळक व नातूपक्ष रांमध्रेच राहिले.

भाग 13 परिशिष्ट (1)

एक अंतरंगातील सवाल

पुणे ता. 13 एप्रिल सन 1900

राजमान्र राजश्री नामदार बळवंत रावजी टिळक स्वामींचे सेवेसी पौष्र बळवंत रामचंद्र नातू वि. वि. आज आपले रेथे वसंतपूजेचा समारंभ असोन, त्रा समारंभास रेणेबद्दल आपलेकडून आमंत्रण आले असल्रामुळे, खालील गोष्टींची माहिती स्वतःचे उपरोगाकरितां पाहिजे म्हणून विचारी आहे ती मेहेरबानी करुन देण्रांत रावी.

1. मिशन हौद मध्रे चहा पिणे व आपणां उभरतांवर जी संकटे आलीकडे आली त्रा कामांत आपणा स्वतःस भोजनाचा वगैरे संसर्ग जाहाला रा दोन्ही दोषांस सक्षोर प्रारश्‍चित्त पाहिजे असें आपण मानतां कार?

2. मानीत असल्रास आपण त्राबद्दल रेथे प्रारश्‍चित्त न घेतां तीर्थाचे ठिकाणी जाऊन जे प्रारश्‍चित्त घेतले त्रांत रा दोन्ही दोषांवबद्दल प्रारश्‍चित्त आपण केले कार?

सदरहू बद्दल उत्तर ताबडतोब रावे अशी विनंति आहे. कळावें बहुत काम लिहिणे लोभ असावा हे विनंती.

                बळवंत रामचंद्र नातू

ऊशरी डळी,

खष र्ूेी ीशरश्रश्रू वशीळीश ीें हर्रींश ाू लेारिपू ींहळी पळसहीं, ख हेशि र्ूेी ुळश्रश्र ज्ञळपवश्रू रपीुशी ींहश र्िींशीींळेपी र्िीीं लू डहीळारपीं इरश्ररीरहशल ुळींह ीळपलशीळीूं । ेलश्रळसश.

र्धेीीी ेलशवळशपींश्रू

- इ.ठ.तरळवूरञ्च्

आमच्रा आरुष्रातील काही आठवणी

रमाबाई रानडे वरदा प्रकाशन, ए.बी. मार्ग, पुणे

भाग 18 वा

पाच हौद मिशनमधील चहा प्रकरण व ग‘ामण्र

समारंभात सिस्टर्सनी चहा दिला

सन 1890 साली ऑक्टोबरच्रा चवदाव्रा तारखेस संध्राकाळी सेंट मेरीज कॉन्व्हेंटमध्रे काही समारंभ होता. त्रा संबंधाने मिशनरी लोकांनी शहरातील पन्नासपाऊणशे गृहस्थांना आमंत्रण केले होते. त्राचप्रमाणे काही बारकांनाही आमंत्रणे होती. आम्ही बारका व पुरुष मिळून शंभर मंडळी होती. काहींनी निबंध वाचले व काहींनी भाषणे केली. हे काम आटोपल्रावर झनाना मिशनमधील सिस्टर्सनी आपल्रा हातांनीच चहा आणून मंडळीस दिला. काहीजणांनी तर निव्वळ रा बारकांचा मान राखण्राकरिता म्हणून त्रांनी पुढे केलेले पेले आपल्रा हातात घेतले व तसेच खाली ठेऊन दिले व काहीजण पेले हातात घेऊन चहा प्राले. आम्ही बारका कार त्रा दहाबाराजणीच होतो. आमच्राकडे चहा आला, तेव्हा आम्ही सगळ्रा जणींनी तो घेण्राचे नाकारले.

 ञ्च्ञ्च्  ञ्च् ञ्च् ) ञ्च्           ञ्च् ञ्च् न्)     ऽ       झञ्च् न्न)ग्           ूूू ञ्च् ॐ*ऽञ्च्          ूूू च्ु      ञ्च्      ञ्च्ञ्च्डणइअघ-1                         च्ु      ञ्च्      ञ्च्ञ्च्ऽइरींरपस                         च्ु      ञ्च्      ञ्च्ञ्च्चणघणछऊ-1                        ञ्च् ञ्च् गञ्च्ञ्च् घञ्च्द्य

ञ्च् द्व

ंस रूचते तरी कशी? हे रावसाहेब व रावबहादूर मोठमोठे हुद्देदार आहेत म्हणून की कार, ह्यांच्रा घरी वर्षांतून दहापाच वेळा पक्वान्ने झोडण्रास आणि भरपूर दक्षिणा घेण्रास मिळाले, तेव्हा त्रांचे नाव ही भिक्षूक मंडळी कशाला काढतात? गप्पच बसावराची. गोपाळराव जोशांसारखा, एखादा निर्धन मनुष्र अमेरिकेतून किंवा विलारतेहून जाऊन आला, की लागले त्राच्रा पाठीस. त्राच्रा पंगतीला बसण्राचा शब्द काढला तरी पाप लागले. ते तर नावच नको. पण त्राला प्रारश्‍चित्त देऊन मोकळे करण्रासही कबूल होणार नाहीत. रांना दुरून घ्रावराला पाणी घातले किंवा रांच्राशी नुसते भाषण केले, तरी ही गोष्ट धर्मबाह्य झाली असेस म्हणण्रास तरार होणारी आमची भिक्षूक मंडळी तोंडपुजी, लुबरी झाल्रामुळे आजकाल सुधारक शिफारुन गेले आहेत,” वगैरे वगैरे पुष्कळ लिहिले होते.

पुणेवैभवात घरच्रा मेजवानीची हकीगत

राच सुमारास आमच्रा घरी एक मेजवानी झाली, तेव्हा चाळीसपन्नास गृहस्थ जेवावरास आले होते. ते सर्व ब‘ाह्मणच होते, पण त्रात डॉक्टर विश्राम रामजी घोले, रा. ब. नारारणभाई दांडेकर व रा. ब. गणपतराव जोशीही आले होते. त्रांनी दूसरेच दिवशी पुन्हा पुणेवैभवात आमच्रा घरच्रा मेजवानीची सर्व हकीकत लिहून, जेवावरास बसलेली मंडळी कोणकोणत्रा पंक्तीला बसली होती व पंक्ती कशा मांडल्रा होत्रा त्राचा नीट नकाशाही काढून दिला होता. गोपाळरावांचा स्वभाव जात्रा उद्योगी असल्रामुळे दूसरा विशेष काही उद्योग नसेल, तेव्हा अशा तर्‍हेची कामे करण्राकडे त्रांची वृत्ती चांगलीच वळे. त्रामध्रे त्रांची बुद्धी अती शीघ‘ चाले. अशा गोष्टींची त्रांना जातीने आवड असल्रामुळे ती करण्रात त्रांना समाधान वाटे व करमणुकही होई, एवढाच कार तो फारदा. बाकी, त्रांना सनातन धर्माभिमानी कार व सुधारक कार, दोन्ही सारखेच. कारण ते जातीने धड हिंदू ना मुसलमान असेच बनले आहेत. असो.

बेचाळीस बहिष्कृत, दहांची दिलगिरी

हे छापून आल्राबरोबर पुण्रातील भिक्षूक व गृहस्थ मंडळीत जी चळवळ झाली, त्रात पुण्रात प्रसिद्ध घराण्रातील श्री. बळवंत रामचंद्र नातू रांनी रा कामाचा पुढाकार घेऊन श्रीशंकराचार्रांकडे गार्‍हाणे केले. मग पुणेवैभवातील लिहिण्रावर रा मंडळींकडून काही नकारार्थी उत्तर आले नाही तर रा सर्व (चहापान करणार्‍रा) मंडळींना बहिष्कृत करावराचे, असा भिक्षुक व गृहस्थ मंडळींनी सभा भरवून ठराव केला. आमच्राकडून रासंबंधाने काही नकारार्थी मजकूर प्रसिद्ध होईल म्हणून दोन आठवडे वाट पाहिली, पण तसे काहीच न झाल्रामुळे वरील मंडळींनी अमुक दिवशी सभा भरवून पाच हौद मिशनमध्रे चहा घेतलेल्रा बावन्न मंडळींना बहिष्कृत करावराचे आहे वगैरे मजकुराची हस्तपत्रके वाटून नेमलेल्रा दिवशी सभा भरविली व बावन्न मंडळींपैकी बेचाळीस मंडळीस बहिष्कृत केले. बाकी्र्ा दहा मंडळींनी वरील ब‘ह्मवृंदाला खासगी पत्रे लिहून आपण हातात पेले घेतले होते खरे, पण चहा प्रारलो नाही असे कळवून आपली दिलगिरी प्रदर्शित करुन सुटका करुन घेतली.

शंकराचार्रांची चौकशी समिती

पुढे काही दिवसांनी श्रींनी फिर्रादीतील मजकूर मनावर घेऊन आपल्राकडील एका शास्त्रीबोवांची रोजना न्राराधिशाने कामी करुन त्रांना पुण्रास पाठविले. ते पुण्रात आल्रावर त्रांनी आरोपी (चहापान करणारे) रांस नोटीसा केल्रा व त्रात तुमचे कार म्हणणे आहे ते कळवावे, असे फर्मावले.

राबद्दल सदरहू मंडळींकडून कैफिरत घेऊन चौकशीस सुरुवात झाली. त्रा चौकशीचे कामी बाळ गंगाधर टिळक व रघुनाथ दाजी नगरकर हे चहावाल्रांच्रा तर्फेने वकील होते. फिर्रादी तर्फेने पुण्रातील दुसर्‍रा पक्षाचे अभिमानी प्रसिद्ध वकील नारारण बापूजी कानिटकर हे होते. राप्रमाणे रा चहा प्रकरणाच्रा चौकशीस आरंभ झाला. गावात शुक्ल पक्ष व कृष्ण पक्ष असे दोन तट उत्पन्न झाले. त्रामुळे भिक्षुकांची व त्रांच्राही पेक्षा अधिक आमच्रा सासुरवासिनी व माहेरवासिन मुलींची अतिशर त्रेधा उडाली.

चहा पिण्रात पापपुण्र नाही

असे झाल्रावर एके दिवशी आमच्रा वन्संनी स्वतःला विचारले,’रा दहा मंडळींनी जशी पत्रे लिहिली, तसे आपणसुद्धा का लिहू नरे? तुम्ही तर हातात पेला घेतल्राबरोबर खाली ठेवला, चहा तोंडालासुद्धा लावला नाही हे मी समक्ष पाहिले असे रमुना परवा म्हणत होती. मग ही खरी गोष्ट लिहिण्रास कार हरकत आहे? न करिता लोकांकडून दोष व अपवाद का घ्रावा?”

तेव्हा स्वतः म्हटले,’वेडी आहेस, असे कसे करता रेईल ? मी जर मंडळींतला आहे, त्रांच्रापैकीच एक आहे असे म्हणवितो, तर त्रांनी जी कार गोष्ट केली, ती मी केली नसली तरी के्यासारखेच आहे. चहा पिणे किंवा न पिणे रात काही पापपुण्र आहे, असे मला वाटत नाही, पण ज्रांमध्रे आपल्राबरोबर उठणारी बसणारी चार मंडळी गुंतली आहेत, त्रातून एकटे सुटून जाणे मला कधीच आवडणार नाही. जे झाले ते झाले. त्राच्राबद्दल इतके कार मोठे आहे !”

वन्संची काळजी

रावर वन्सं म्हणाली,”तुम्हालास त्राबद्दल काही वाटावराचे नाही, पण आम्हाला घटकोघटकी अडचण पडेल. उद्या श्राद्धापास सुद्धा ब‘ाह्मण मिळण्रास अडचण पडणार आहे, त्राला कार करावे?”

रावर स्वतः म्हटले, राबद्दल तू काळजी करू नकोस. मनुष्र सर्व बाजींनी विचार केल्रावाचून कोणत्राही गोष्टीला प्रवृत्त होत नाही. रेऊनजाऊन भिक्षुक मंडळींचीच अडचण ना? तुम्हाला किती माणसे पाहिजेत तितक्रांची तजवीज होईल. मग काही कुरकुर नाहीना? रासंबंधाने बराच खर्च ठेवावा लागेल, पण त्राला काी उपार नाही.

ग‘ामण्रामुळे आश्रितांकडून पौरोहित्र

हे ऐकून वन्सं गप्प बसल्रा. पण स्वतःला मात्र ही तजवीज लौकर करण्राची विवंचना लागली. कारण, आपल्रा कुटुंबातील कोणत्राही मनुष्रास, त्रात वडील बारकांना असंतुष्ट ठेवणे स्वतःच्रा मनाला कधी आवडले नाही. घरातील माणसे असंतुष्ट अणे हा घर चालविणा़र्‍/रा मु‘र माणसाला कमीपणा आहे, अशी स्वतःची समजूत असे. क्वचित् वेळी अशी गोष्ट घडून आलीच तर  तिचा बोल आपल्राला लावून घेण्राची चाल असे.

रावेळी आमच्रा घरात वासुदेवशास्त्री अभ्रंकर, श्रीपतिबोवा भिंगारकर, घरचे कुलोपाध्रार व पुराणिक राप्रमाणे चार आश्रित तर काीरमचे होतेच. राशिवार आणखी दोन वैदिक ब‘ाह्मण सालिनी शंभर रुपरे देऊ करुन ठेवून घेतले. हेतू हा, की, रा ग‘ामण्रामुळे भिक्षकांची अडचण आपल्रा घरातील माणसांना जशी केव्हाही वाटू नरे, तशीच आपल्रा पक्षातील इतर सर्व मंडळींचीही अडचण दूर व्हावी. रापैकी कोणत्राही गृहस्थाच्रा घरी होमहवनादी संस्कार, व‘त वैकल्रे व मुंजलग‘ादी कार्रप्रस्थ निघाले असता रा आमच्रा ब‘ाह्मणांनी तेथे जाऊन ते चालवावे, पण कोणाचे अडू देऊ नरे.

राप्रमाणे रा दोन वर्षांत बर्‍राच लोकांच्रा घरी रा आमच्रा आश्रित मंडळींचा पुष्कळ उपरोग झाला. ही ब‘ाह्मणांची तजवीज झाली म्हणून आमच्रा घरातील वडील बारकांनी रा ग‘ामण्रासंबंधाने कुरकूर करण्रास फारशी जागा राहिली नव्हती.

42 बहिष्कृतांच्रा मुलींना त्रास

पुढे रा 42 जणांपैकी काहींनी अशी तक‘ार सांगावी, की, ”रा ग‘ामण्रापासून आम्हा पुरुषांना तादृश त्रास होत नाही, पण आमच्रा बारकामंडळींना विशेष त्रास झाला आहे. पहिल्रापहिल्राने वर्ष सहा महिने काही न बोलता त्रांनी मोठ्या धीराने काढले, पण अलीकडे मात्र त्रा त्रासल्रासार‘रा झाल्रा आहेत. त्रा म्हणतात, जे चहा प्राले ते मोकळेच राहिले, आणि शिक्षा कार ती आमच्रा मुलींना भोगावी लागत आहे असे म्हणून प्रत्रेक सण आला की त्रा असंतुष्ट असतात व त्रांच्रा डोळ्राला पाणी आल्राशिवार राहात नाही. आज दोन वर्षात गावात दिलेल्रा आमच्रा मुलींचे एकदासुद्धा माहेरी रेणे झाले नाही. त्रा कंटाळून वरचेवर निरोप पाठवितात. ते ऐकून आमच्रा बारकामंडळींना फार वाईट वाटते. ही गोष्ट एखादे वेळेस आम्ही प्रत्रक्ष पाहिली म्हणजे राबद्दल आता पुढे कार करावे असे वाटून काही सुचेनासे होते.”

बहिष्कारामुळे एका

 कुटूंबात पेचप्रसंग

अशा गोष्टी वारंवार कानावर रेऊ लागल्रामुळे राबद्दलचा स्वतःचा काही विचार चाललाच होता. तशात सन 1892 सालच्रा वैशाख मासी आमचे एक मित्र बाहेरगावाहून मे महिन्राच्रा सुट्टीमध्रे आपल्रा घरी पुण्रास आले होते. त्रांच्रा घरात वडील, मातोश्री, चुलता, चुलती, चार पाच पण भाऊ, भावजरा, बहिणी रांची सर्वांची मुले व आमच्रा मित्रांची मुले असा मोठा परिवार होता. हे गृहहस्थ चहाप्रकरणापैकी एक असून त्रांनी प्रारश्‍चित्त घेतले नव्हते.

राच वैशाखात रांचे घरी एकदोन लग्ने व्हावराची होती.रांचे एक चुलते रांच्रा बरोबरीचे होते. पण मताने रांच्रा अगदी उलट होते, रांचे वडील घरातील मु‘र, कुटूंब चालविणारे व माराळू असल्रामुळे वडील चिरंजीव व धाकटे बंधू हे दोघेही मताने परस्पर अगदी विरुद्ध होते, तरी रा दोघांनाही समेटून धरुन शांततेने त्रांनी घर चालविले होते. अशावेळी वडील चिरंजीवांचे घरी रेणे आणि प्रारश्‍चित्त घेतल्रावाचून घरात राहणे ही गोष्ट त्रांच्रा (मित्रांच्रा) वडिलांना फार संकटाची वाटून ”आपल्रा घरात कार्र आहे, तेव्हा शंकराचार्रांच्रा निकालाची वाट न पाहता प्रारश्‍चित्त घेतल्रावाचून घरात राहणे ही गोष्ट त्रांच्रा (मित्रांच्रा) वडिलांना फार संकटाची वाटून ’आपल्रा घरात कार्र आहे, तेव्हा शंकराचार्रांच्रा निकालाची वाट न पाहता प्रारश्‍चित्त घेऊन मोकळे व्हा.” वगैरे म्हणून त्रांनी प्रारश्‍चित्त घेण्राकरिता आपल्रा जीवाची परोपरीने समजूत केली, पण ही गोष्ट चिरंजीवांना किंवा त्रांच्रा पत्नीला म्हणजे वडील सुनबाईंना रुचेना. त्रांना असे वाटले की,”आम्ही जे कार केले, त्रात काही पाप केले नाही अशी आमची समजुत असून नुसते रा मंडळींना खूष कण्राकरिता किंवा लग्नामध्रे चार दिवस मिरविण्राकरिता प्रारश्‍चित्त घ्रावे हे ठीक नाही.” असा विचार रा दांपत्राने ठरवून रा कामी स्वतःचे मत कार आहे ते विचारले.

लोणावळ्राचे सुखद वास्तव्र

तेव्हा स्वतः सांगिते,”त्रांनी व तुमची दोघांची अडचण निघण्रास एक उपार आहे. तो हा, की, तुम्ही आपली मुलेमाणसे घेऊन, सुट्टी संपेपर्रंत लोणावळ्रास आमच्राबरोबर राहण्रास रा”.

त्राचप्रमाणे घरच्रा माणसांचा विचार घेऊन मुलांसकट हे दांपत्र आमच्राबरोबर लोणावळ्रास राहण्रास आले. संकटामुळे का होईना, रा त्रांच्रा रेण्राने मला मात्र फार आनंद झाला. कारण, त्रांचे कुटूंब व मी जुन्रा मैत्रिणी आहोत, व त्रांची आणि माझी जरी वर्षांतून दोनतीन दिवस गाठ पडत असे, तरी पण आम्हा दोघींना काही दिवस तरी एके ठिकाणी राहावरास मिळावे, असे मला फार वाटतद होते. तो रोग रामुळे घडून आला व आम्हा दोघींचे महिना दीडमहिना एका घरात राहणे झाले.

मित्रांच्रा सोरीसाठी प्रारश्‍चित्ताची तरारी

अर्थात् ही गोष्ट त्रांच्रा वडिलांच्रा जीवाला फार लागली. वडील चिरंजीव सुट्टीमध्रे मुलेमाणसे घेऊन घरी आले असताना, आपल्रा एवढ्या मोठ्या कुटूंबातून चिरंजीव, सुनबाई व तीन नातवंडे रांना बाहेर जावे लागले, ही गोष्ट त्रांना चैन पडू देईना. त्रांनी चिरंजीवांना वारंवार पत्रे लिहावी,की,’तू प्रारश्‍चित्त घेऊन घरी रे व मला म्हातारपणी संतुष्ट कर.”

चिरंजीव जरी सुधारक मताचे अभिमान होते, तरी मनाचे कोवळे व प्रेमळ असल्रामुळे ही पत्रे वाचून त्रांना कसेसेच होऊन जाई. असे आठ पंधरा दिवस गेल्रावर वडिलांची एकदोन पत्रे त्रांनी जवळ दाखविली व तोंड गोरेमोरे केले. ते पाहून स्वतःला बरे वाटले नाही. थोडा वेळ विचार करुन म्हटले,’मी जर तुमच्रा जागी असतो, तर सर्व मानहानी व कमीपणा सोसून आपल्रा वडिलांना संतोषित केले असते.’

हे ऐकून ते म्हणाले,’मग अशा तर्‍हेच्रा अडचणीत आमच्रापैकी पुष्कळजण आहेत, तेव्हा सगळ्रांच्रा बरोबर आपणच जर प्रारश्‍चित्त घेतले, तर आम्हाला घेण्रास बरे वाटेल.”

रानंतर पुण्राहून आणखी दहापंधरा मंडळी आली. तेव्हा प्रारश्‍चित्त घेण्राबद्दल पुष्कळ भवति न भवति होऊन शेवटी नगरकरांनी सगळ्रांच्रा तर्फेने म्हणून सांगितले की,”आम्हा सर्व मंडळींच्रा सुटकेकरिता आपण प्रारश्‍चित्त घ्रावे, असे आमचे म्हणणे आहे.”

हे ऐकून स्वतःचे म्हटले,”असे असेल तर मीही प्रारश्‍चित्त घेईन. त्राबद्दल माझी काही अट नाही. तुम्ही पुण्राला जाऊन दिवस नक्की ठरवा व मला कळवा म्हणजे एक दिवसाकरिता मी पुण्रास देईन.”

राप्रमाणे ठरल्रावर, ही पुण्राहून भेटण्रास आलेली मंडळी परत गेली आणि चारपाच दिवसांनी ’अमुक दिवशी प्रारश्‍चित्त घेण्राचे ठरले आहे आपण पहाटेचे गाडीने रेथे रावे.” असे नगरकरांचे पत्र आल्रावर दुसरे दिवशी पहाटेच्रा पाचच्रा गाडीने स्वतः व आमच्रा घरी राहण्रास आलेले मित्र, असे दोघे पुण्रास गेले.

प्रारश्‍चित्तास गेल्राने मला दुःख व उदासपणा

हे स्वतःचे जाणे मला अतिशर दुस्सह वाटले. काही तरी विशेष गुन्हा केला असून कणी तरी शिक्षा करण्रास घेऊन जात असावे, अशावेळी जे कार मला वाटले असते, त्रापेक्षा रावेळी थोडेसे जास्त दुःख नव्हे, पण मानहानी माझ्रा मनाला वाटून मला रडू आले. वेळ पहाटेची असल्रामुळे मी तशीच बिछान्रात पडून राहून दहावीस मिनिटे आपल्रा मनाला रथास्थित मोकळीक दिली. पहिला वेग थोडा कमी झाल्रावर मग रा संबंधाने मी विचार करीत पडले. कोणत्राही रीतीने मनाला समाधान वाटेना. ज्रांना अडचण पडली होती, त्रांनी पाहिजे तर प्रारश्‍चित्त घ्रावराचे होते, पण आम्हाला रामध्रे गुंतवून सर्वस्वी मानहानी का केली? आमचे प्रारशित्तावाचून कार अडले होते व स्वतःच्रा भिडस्त स्वभावाचा अशा रीतीने फारदा घेणारी ही मित्रमंडळी का म्हणारची? बरे, स्वतःतरी अशा गोष्टीत लोकांचे का बरे ऐकले? रा पुण्राच्रा मंडळींकरिता कार हवे ते करावरास तरार व्हावराचे, व लोकांकडून नावे ठेऊन घ्रावराची, अशी पहिल्रापासून सवरच आहे. अशा तर्‍हेचे उद्वेगजनक व काही त्रासाचे विचार सगळा दिवसभर माझ्रा मनात घोळत होते, त्रामुळे माझा तो दिवस अगदी उदास व खिन्नपणाचा गेला.

प्रारश्‍चित्तामुळे स्वतःची चलबिचल झाली नाही

रावेळी माझी दुसरी एक मैत्रिण आमच्रा घरी काही दिवस राहण्रास लोणावळ्रासच आली होती ती घरातच होती, पण सार्‍रा दिवसात दहावीस शब्दसुद्धा आम्ही एकमेकींशी बोललो नाही. कारण रा विचाराने माझे मन उद्वेगलेले असल्रामुळे काही काम करण्रास किंवा कोणाशी बोलण्रास सुचेना.

संध्राकाळच्रा गाडीने स्वतः परत आल्रावर मला एकदम समोर जाववेना. कारण, मला वाटले की, सकाळच्रा गोष्टीब्दल स्वतःला फार वाईट वाटले असावे व मी समोर गेल्राबरोबर कदाचित अधिक वाईट वाटेल व मग मला तर समोर उभेसुद्दा राहवणार नाही. त्रापेक्षा होईल तितके करुन एव्हाना समोर जाऊ नरे हेच बरे. असा विचार करुन मी काही कामात गुंतलेली असल्रासारखी आतआतच राहिले, पण बाहेर कार चालले आहे म्हणून दोन तीन वेळा कानोसा घेतला व डोकावून पाहिले, तो माझ्रा नजरेस असे आले की, स्वतःची वृत्ती अगदी रोजच्रासारखी शांत असून, टपाल पाहणे व वर्तमानपत्रे वाचणे ही रोजची कामे एकामागून एक स्वस्थ मनाने चालली आहेत. स्वतःच्रा मनाला कोणत्राही रीतीने उद्वेग किंवा तळमळ दिसेना. हे पाहून मला फार आश्‍चर्र वाटले.

पुढे जेवणाची वेळ झाल्रावर सर्व मंडळी जेवावरास बसली. जेवतेवेळीही अगदी शांत वृत्तीने रोजच्राप्रमाणे बोलत व हसत जेवण झाले. मग तासभर तेथेच बसून नित्राप्रमाणे बोलून व विचारपूस करुन निजावरास जाणे झाले.

माझे नवल

जो जो मी अशा गोष्टी पाही, तो तो मला फार नवल वाटे, व असे होते कसे? सकाळच्रा गोष्टीबद्दल काहीच त्रास झाला नसेल की कार.? असे तर होणारच नाही, त्रास तर झालाच पाहिजे, पण तो बाहेर न दाखविता मनातल्रा मनात ठेवून पुन्हा वृत्ती रोजच्रासारखी शांत व साधी राखणे आणि नित्रक‘मात रत्किंचितही अंतर न पडू देणे रा गोष्टी सहज साधतात तरी कशा? राबद्दल माझे मलाच मोठे गूढ वाटू लागले.

 ख़ञ्च्  ञ्च् ञ्च् + ञ्च्           ञ्च् ञ्च् द्ग3          ूूू च्ु      ञ्च्      ञ्च्ञ्च्चणघणछऊ-1                        ञ्च् ञ्च् , ञ्च् - ञ्च्ञ्च्ञ्च्     ञ्च्*ञ्च्ञ्च् +ञ्च्रञ्च्ञ्च् लञ्च्ज्ज्ञ्च्ञ्च् च्चञ्च्न्ञ्च्ञ्च् न्नञ्च्ळ्ञ्च्ञ्च् क्ष्ञ्च्ञ्च्ूत घालण्राच्रा स्वरात बोलणे चालले होते. पण त्रा तापलेल्रा मंडळींना ते काही रुचले नाही. तिसरे दिवशी टाइम्समध्रे एकदोघा मित्रांनी आपल्रा सहीने खूप कडक टीका करुन आमच्रा रा प्रारश्‍चित्तासंब्धाने पत्रे लिहिली होती. ती पाहिल्रावर स्वतः आरंभापासून शेवटपर्रंत वाचली. तरी स्वतःला थोडासुद्धा उद्वेग वाटला नाही, किां तोंडाबाहेर ब‘ काढला नाही.

आपल्रा लोकांसाठी थोडा वाईटपणा रेणारच

रा गोष्टीला आणखी एकदोन दिवस झाले. स्वतःची इतकी शांत वागणूक पाहून मला मोठा चमत्कार वाटला, व राग आमि उद्वेग अगदी नाहीसा होऊन माझी वृत्ती अगदी थंड झाली. मग मी एकदा सहज विचारले,’हे प्रारश्‍चित्त कशाला घेतले बरे? चोहोंकडून आता किती त्रास होत आहे, विरुद्ध बाजूच्रा लोकांनी कितीही नावे ठेविला तरी त्राबद्दल मन तरार असते म्हणून तितके वाईट वाटत नाही, पण परवा सकाळी इतक्रा जुन्रा व आपल्रा म्हणविणार्‍रा मित्रांचे उद्गार ऐकून मला अतिशर वाईट वाटले. दुसर्‍राचा उत्कर्ष सहन न झाल्रामुळे आतून धडपड होऊन अशा एखाद्या संधीची ते वाटत पाहात होते की कार, असे मला त्रांच्रा उद्गारावरुन व बोलण्राच्रा स्वरावरुन वाटले.”

तेव्हा स्वतः म्हटले,”आपण असा आपला गैरसमज का करुन घ्रावा? ज्राचे त्राने करीत असावे. कोणी काही म्हटले म्हणून आपण आपल्राच करिता केले, असे तर होत नाही ना? खरी स्थिती आपल्रा मनाला माहित असली म्हणजे झाले. जी मंडळी आपली म्हणावराची व ज्रांना आपल्रा बरोबर घेऊन वागावराचे, त्रांच्राकरिता लोकांकडून थोडा वाईटपणा आला म्हणून कार झाले.”

ळोक’ान्र (पान 79)

संमतिवराच्रा धामधुमीमध्रे टिळकांनी मिळवलेल्रा लोकप्रिरतेच्रा दुधात अकल्पितपणे एका मिठाचा खडा पडला. 1890 च्रा ऑक्टोबरात पुण्राच्रा रविवार पेठेतील पंचहौद मिशनच्रा चालकांनी शहरातल्रा सुमारे पन्नास प्रसिद्ध प्रतिष्ठितांना व्रा‘रानाचे कारण दाखवून पाचारण केले. व्रा‘रान सुमारच झाले व त्रानंतर जमलेल्रा गृहस्थांच्रा सत्कारार्थ त्रांच्रापुढे चहा-बिस्किरांचा ख्रिस्ती पाहुणचार ठेवण्रात आला. कित्रेकांनी त्राचा आस्वाद घेतला. पुष्कळ जण चहा-बिस्किटांना शिवलेही नाहीत. काही असे होते की ज्रांनी रा पाहुणचाराचा अनादर होऊ नरे म्हणून कपाला ओठ लावून किंवा चहाचा एखादाच घोट घेऊन वेळ मारुन नेली. हा व्रा‘रानाचा आणि

 चहापानाचा व्रूह डॉ. आनंदीबबाई जोशळी रांचे पती गोपाळराव जोशी रांनी रचलेला होता. त्रांनी समारंभ आटोपल्रावर सुधारकांना सदैव शिव्रा देणार्‍रा ‘पुणेवैभव’ पत्रात रासंबंधीची सर्व हकीकत उपस्थित असलेल्रांच्रा नावांसह छापली व पुण्रात धर्माभिमानाचे वादळ उठले. छापलेल्रा नावात काही नावे खोटीच म्हणजे पंचहौद मिशनमध्रे न गेलेल्रांचीही होती. त्रांनी ‘पुणेवैभवा’वर अब‘ूनुकसानाची दावा मांडून त्राच्रा संपादकाला दोनशे रुपरे दंडाची शिक्षा भोगारला लावली. पण मिशनमध्रे ज्रांनी चहापानाचे किंवा उपस्थित राहण्राचे पाप केले, त्रांना शिक्षा कुणी द्यारची, हा प्रश्‍न उपस्थित होऊन वादी रा नात्राने दहाअकरा जणांनी शंकराचार्रांकडे फिर्राद नेली. त्रांतल्रा सात जणांनी वादीची जबाबदारी सुरुवातीस झाडून टाकली. बाकीच्रा चौघांनी पुरावा, शास्त्रार्थ रांची जबाबदारी पत्करली. तेव्हा शंकराचार्रांनी दोन शास्त्री पुण्राला रवाना करन रा फिर्रादीची सुनावणी आरंभली. केलेल्रा आरोपांतला एक आरोप बुद्धिपुरस्सर जात मोडण्राचा होता. त्राला पुरावा न मिळाल्राने तो आरोप मरगळला. शास्त्रीद्वराच्रा न्रारमंडळाने प्रथम सात जणांना ते मिशनमध्रे गेलेच नव्हते म्हणून बाद केले. पुण्राच्रा ब‘ह्मवृंदाने ज्रा तिघांकडून आपल्राच अधिकारात प्रारश्‍चित्त करविले होते ते शास्त्रीद्वराच्रा निकालातून निसटले. प्रतिवादीत आठ जण असे होते की जे मिशनच्रा समारंभात होते पण चहा प्राले नाहीत. रांना सोडावरास पाहिजे होते, परंतु मिशनघरात जाणे हा सुद्धा गुन्हा आहे असे ठरवून त्रांच्रा मानगुटीस प्रारश्‍चित्ताची घोरपड बसवली. चहा पिणारांतले एक टिळक. पण त्रांच्राजवळल काशीक्षेत्रात ’सर्व प्रारश्‍चित्त’ केल्राचा दाखला व पुण्रातली दोन कृच्छे रांचे बळ होते, त्रामुळे त्रांच्रा गुन्हा लादण्राची सोरच नव्हती. रानडे व त्रांचे सुधारक सहकारी रांनी प्रारश्‍चित्त सांगावे, असा अर्जच केला होता. त्राच्रा वाटणीस सर्व प्रारश्‍चित्ताची शिक्षा आली. प्रतिवादीत पंधरा जण असे होते की ज्रांनी रा चौकशीला धाब्रावरच बसविले. पण त्रांच्राबद्दल शास्त्रीद्वरासमोर त्रांच्रा गैरहजेरीत विचारपूस झालीच, चौकशीत ते चहा प्राले असे सिद्ध झाले नाही. तरी त्रांनाही प्रारश्‍चित्त फर्मावण्रात आले. रानड्यांच्रा अर्जाचे कोडे पुढे उलगडणार आहे.

प्रस्तुत चहाग‘ामण्र प्रकणातल्रा फिर्राद, सुनावणी, निकाल वगैरे सार्‍रा गोष्टी लुटुपुटीच्रा खेळासार‘रा होत्रा. त्रांत जसे गांभीर्र नव्हते तसेच त्रांच्रा परिणामाचे भरही नव्हते. टिळकांनी ग‘ामण्रातून काशीतल्रा सर्व प्रारश्‍चित्ताची पळवाट तरार केली असून सुद्धा वादीपक्षाने त्रांनाही फिर्रादीच्रा जाळ्रात ओढले. त्रामुळे त्रांचा उपरोग प्रतिवादींना झाला. त्रांच्रा टीकेतून रानडेप्रभुती प्रतिवादी रा प्रकरणापुरते बचावले हा टिळकांचा एक उपरोग, तर त्रांच्रासारखा धर्मशास्त्राचा बलाढ्य वादम‘ रानडेपक्षास लाभला हा टिळकांचा दुसरा उपरोग. शंकराचार्र किंवा त्रांचे शास्त्री रांना जो मान द्यारचा तो जुन्रा परंपरेचा आव राखण्रासाठी. तथापि शास्त्रीद्वरासमोर हे दोन्ही पक्ष एकमेकांशी शाब्दिक आघात-प्रत्राघात करताना आब राखण्राचे भान दवडून कसे वागत, राची एक छटा पाहाण्रालारक आहे आण ती फर्ग्रुसन 1891-92 साली पुण्रात बोकाळलेल्रा ग‘ामण्र प्रकरणी श्रीमच्छंकराचार्रांनी नेमलेल्रा शास्त्रीद्वराच्रा कमिशनपुढे, शनवारवाड्याजवळील श्री. सांगलीकरांच्रा वाड्यात चौकशी झाली. तिची गंमत पाहण्रासाठी गर्दी जनत असे. चेष्टा, आरडाओरडा असले प्रकार चालून चौकशीच्रा दालनात खडे फेकण्रापर्रंत मजल गेली. ह्यामुळे हजर कोणी राहावे ह्याबद्दल निर्बंध घालण्रात आले. कमिशनरांच्रा उजव्रा हातास वादी व डाव्रा हातास प्रतिवादी अशी व्रवस्था होती. वादीपक्षाच्रा बाजूने रा. नारारण बापूजी कानिटकर वकील प्रमुख असून त्रांच्रा सामन्रात राघोपंत नगरकर आणि टिळक बसत. वादाच्रा भरांत विनोद, उत्तरे, प्रत्रुत्तरे आणि कोट्याप्रतिकोट्या ह्यांची गर्दी होत असे. असल्रा बाबतीत प्रतिपक्षास चीत करण्रात टिळकांचा हातखंडा असे. पागोट्याच्रा ऐवजी पगडी घातली म्हणून किंवा पंचपात्रीच्रा ऐवजी चिनी प्राल्रांतून पाणी प्राल्राने हिंदूंचा ख्रिस्ती होत नाही. अशीच गोष्ट चहा प्रकरणाची आहे. असला रुक्तिवाद तर त्रांनी केलाच, परंतु मोठमोठी माणसे वादांत पडली म्हणजे अगदी पोरकट कोट्याही कशा करतात राचा सासला उत्तम पाहावरास सापडला. टिळक बोलत असता पुढें आडव्रा ठेवलेल्रा काठीकडे साहजिकच त्रांचा हात जात असे, त्रास उद्देशून रा. कानिटकर एकदा म्हणाले,’सोटा हातात असला म्हणजे काही आपल्रा बाजूने समर्थ होत नाही.’ टिळकांना तात्काळ प्रत्रुत्तर केले,’चष्मा सावरीत बोलले म्हणजे तरी आपली बाजू बळकट होते असे कोठे आहे?’ (आ.आ.2-354)

राप्रमाणे हे न्रारसाधनाचे चाललेले काम संपून शास्त्रीद्वराचा निवाडा बाहेर पडला तरी वादी पक्षाची अरेरावी थांबली नव्हती. त्रा पक्षाजवळ पुरावा आणि शास्त्राधार रा दोन्हीची वाण होती, तथापि पुण्राच्रा बर्‍राच शास्त्री भिक्षुकांत त्रांचे वजन असल्रामुळे शहरात ग‘ामण्राच्रा धामधुमीला वादाच्रा निकालानंतरही आळा बसला नाही. ग‘ामण्राचा त्रास ज्रांना सोसावी लागला त्रात टिळक होते सुनालेकींच्रा सासरमाहेराला आडकाठी, वाळीत पडलेल्रांच्रा घरी सणावाराच्रा दिवशी किंवा मंगलादिकार्राला कोणी जारचे नाही, वगैरे प्रकार टिळक हे एरवी लोकमतानुसार ’धर्मात्मे’ असूनही त्रांना भोवले होते. बहिष्काराच्रा काळात एका वर्षी भटजी मिळाला नाही म्हणून टिळकांनी श्रावणी स्वतःच पोथीवरुन उरकली. राच दिवसात त्रांच्रा थोरल्रा मुलीचे लग्न ठरले. त्रची अक्षत कसब्राच्रा गणपतीपुढे ठेवारची तर देवळात आपल्रा अक्षतीसाठी प्रवेश मिळेल की नाही, हा संशर उत्पन्न झाला. टिळकांना एका माणसाहाती अक्षता रवाना केली व स्वतः जवळच्रा एका घरात जाऊन बसले. हेतू हा की, अक्षतीच्रा माणसाला देवळात जाण्राला अटकाव करणअरात आल्रास त्राच्रा निरसनार्थ आपण जवळ असावे, पण अटकाव घडला नाही. पुढे लग्नही सुखाने पार पडले. निकालानंतर बहिष्कृतांसंबंधात शुक्ल व कृष्ण असे दोन तट गृहस्थ आणि भिक्षुक रा दोन्ही वर्गात पडले. निकालाप्रमाणे ज्रांनी आपली शुद्धी करुन घेतली त्रांच्राकडील व्रवहारात भाग घेणारे ते कृष्ण आणि रा शुद्धीस न जुमानता अलिप्त राहणारे ते शुक्ल. रा भेदामुळे वादी पक्षाचा पूर्वीचा जोर ओसरला तरी हट्ट कारम होता. तो हट्ट पुरवून घेण्राकरता पुनः एकदा शंकराचार्रांकडे चौकशी व्हावी असा अर्ज गुदरण्रात आला. आचार्रांनी वादींना समक्ष भेटीसाठी कुरुंदवाडास बोलावले. 1892 च्रा डिसेंबर मध्रातला हा प्रसंग होता. प्रथम वादी तेथे पोचले व मागून ज्रांना शास्त्रीद्वराचा निकाल मान्र होता अशा माणसांचा मोठा जमाव घेऊन टिळकांनी कुरुंदवाड गाठवले. आचार्रांनी कुरुंदवाडच्रा दोघा अधिपतींकडे खटल्राचे काम सोपविले होते. त्रांच्रापुढील वादविवाद व्रर्थ गेला. त्रानंतर रा प्रकरणाचे डोके पुनः वर निघाले नाही. हळुहळू ग‘ामण्र हा विषर लोक विसरले. लोकांच्रा परस्पर व्रवहारातले किंतु-परंतु वगैरे अडथळे आपोआप भुईसपाट होऊन सगळा व्रवहार पूर्वीसारखा बिनबोभाट चालू झाला तरी टिळकांच्रा चरित्रात ग‘ामण्राचा विषर 1904 पर्रंत मधूनमधून डोकावतो.

ग‘ामण्राच्रा हंगामात टिळक - आगरकरांचा वाद आगरकरांच्रा लेखांतील एका विधानाने कडेलोटास पोचला. त्राच्रा ह8कीकतीचा केळकरकृत टिळक चरित्रात झालेला विपर्रास पाहून ’सुधारका’च्रा संपादकवर्गातील सीताराम गणेश देवधर रांनी ’ज्ञानप्रकाशा’त तीन लेख लिहिले आणि त्रा विपर्रासावर हरताळ फासला. ता. 14 नोव्हेंबर 1892 च्रा ’सुधारका’मधल्रा टिळक हे सुधारक असल्राच्रा विवेचनात केलेल्रा ”टिळक हे ख्रिस्त्राच्रा हातचा चहा घेतात एवढेच नव्हे तर स्टेशनवरील मुसलमान किंवा पोर्तुगीज मेस्मनच्रा हातचा भात खाण्रासही ते मागे घेत नाहीत.” रा आरोपाचा टिळकांनी 22 नोव्हेंबच्रा ’केसरी’त ताठ इन्कार केला. रावर केळकरांचे आगरकरांना कमीपणा आणणारे भाष्र आहे. त्रा भाष्रावर देवधरांची त्रांच्रा प्रत्रक्ष माहितीप्रमाणे वस्तुस्थिती दर्शविणारी टीका केली असली तरी खुद्द आगरकरांनी सदर विधान मागे घेऊन टिळकांची माफी मागितली हा त्रा वस्तुस्थितीचा मु‘र अंश नाहीसा होत नाही. 4 डिसेंबरच्रा ’सुधारका’च्रा अंकात ती माफी प्रसिद्ध झाली. 22 नोव्हेंबर ते 4 डिसेंबरपर्रंतच्रा काळात जे घडले ते देवधरांच्रा लेखात आहे. 21 नोव्हेंबरच्रा ’सुधारका’ची प्रुफे तपासून मजकुराची मांडणी करण्रासाठी देवधर ता. 20 च्रा रात्री छापखान्रात गेले असता ’तुम्ही केलेल्रा आरोपाचा पुरावा प्रसिद्ध करा, नाही तर बदनामी केल्राबद्दल कोर्टात फिर्राद करणें भाग पडेल” रा आशराचे टिळकांचे धमकीचे पत्र आणि ’विधान परत घेत नाही व त्राचा पुरावाही प्रसिद्ध करीत नाही ’ अशा मजकुराचे आगरकरांनी लिहिलेले उत्तर ही दोन्ही देवधरांच्रा पाहण्रात आली. देवधरांच्रा मनात आले की, टिळकांना ते धमकीचे पत्र मागे घ्रावरास लावण्राचा प्ररत्न करुन पाहावा. रासाठी आधी ते तडक आगरकरांना भेटले. देवधरांनी आपला मनोदर कळविताच ’सुधारणेचा पुरस्कार आणि विरोध रा तंट्यात असले प्रसंग उत्पन्न व्हारचेच, ते टाळून चालणार नाही. हा टिळक - आगरकर रा व्रक्तींचा वाद नसून दोन पक्षांचा आहे.” हा आगरकरांनी केलेला खुलासा देवधरांना पटला. परंतु टिळकांना भेटून तडजोड निघाल्रास पाहावी, ही इच्छा त्रांनी पुनः बोलून दाखविली. तेव्हा ”रशाची आशा आहे तर खुशाल प्ररत्न करा. पण टिळकांचे पत्र ’सुधारका’ने दाबून टाकले, असा दोष मात्र आपल्रावर रेऊ नरे” असे सांगून आगरकरांनी देवधरांचा मार्ग मोकळा केला. ता. 21 रोजी सकाळी देवधर टिळकांकडे गेले. रा दोघांच्रा संवादात ठरले की, आगरकरांचे विधान खोटे असल्राचे ’केसरी’ त प्रसिद्ध करावे आणि त्राबद्दल ’सुधारका’त अवाक्षरही रेऊ नरे, तर धमकीचे पत्र परत घेतले जाईल. टिळकांनी ता. 22 च्रा ’केसरी’त आरोप खोटा असल्राचा मजकूर छापला. परंतु टिळकांच्रा भगतांचा आग‘ह पडला की, ’आरोप खोटा’ अशी कबुली ’सुधारका’त जाहीर झाला पाहिजे. टिळकांनी तसे देवधरास कळविले. त्रांना आगरकरांचा करारा बाणा ठाऊन असल्रामुळे त्रांनी टिळकांच्रा धमकीचे पत्र व आगरकरांचे उत्तर रांना ता. 28 नोव्हेंबरच्रा ’सुधारका’त जागा दिली.

ता. 28 चा अंक रानड्यांच्रा नजरेस पडताच हे प्रकरण विकोपास गेल्राने ग‘ामण्राचा सुधारणेच्रा दृष्टीने जो फारदा घेण्राचे त्रानी रोजले होते, ते वारा जाणार असे वाटून ते आगरकरांकडे गेले आणि विधान परत घेण्राबद्दल परोपरीने आगरकरांशी रुक्तिवाद केला. परंतु आपले विधान आपल्राच हाताने खोडून टाकण्राला आगरकर तरार नव्हते. आगरकरांचे विधान खोटे होते, असा रानड्यांचा ग‘ह मुळीच नव्हता. मात्र विधान परत घेतल्राने आगरकरांबद्दल लोकांत अविश्‍वास उत्पन्न होईल, ही कल्पनाही रानड्यांना मान्र नव्हती. पण रानड्यांच्रा कोणत्राही रुक्तिवादाला आगरकर भीक घालीनात तेव्हा रानड्यांनी डोक्रात राख भरल्राप्रमाणे ’सार्वजनिक हितवर्धनाच्रा माझ्रा सार्‍रा उड्या तुमच्रासार‘रा चार स्नेह्यांच्रा बळावर. ते जर सार्वजनिक हिताला प्राधान्र देऊन प्रसंगोपात्त अशा तडजोडीला तरार नाहीत तर ते साधण्राचा हव्रास धरण्रास तरी हशील कोणते?’ असे निर्वाणीचे शब्द उच्चारले आणि त्राचा परिणाम होऊन आगरकरांनी माफी लिहिली. शंकराचार्रांना सुधारणेच्रा क्षेत्रात, त्रांच्रा सुधारणाविरोधाचा लोकांतली ा देखावा न बिघडू देता, ओढारचे अशी रानड्यांची रोजना होती. त्रांनी त्रा धोरणाने पुण्रास आलेल्रा शास्त्रीद्वराकडे संधानही बांधले होते. ”तुम्ही शंकराचार्रांबद्दल आदर बाळगता असे काही दिसल्रास आचार्रही सहानुभूती दाखवतील.” असे त्ारंचे मनोगत पाहून आचार्र पीठाला आदर दाखविण्रासाठी रानड्यांकडून प्रारश्‍चित्ताविषरी आचार्रांकडे अर्ज गेला. लोकमताला विशेष न दुखविता जे काही करता रेईल ते करण्राबद्दल सदर शास्त्रीद्वराने आपली अनुकूलता दर्शविली होती.

आगरकराकडून परत जाताना रानडे टिळकांना भेटले तेव्हा टिळक फिर्रादीचा मसुदा घडवीत होत. रानडे त्रास म्हणाले की,’ती फिर्राद बाजूस ठेवून तुम्ही उद्याच्रा ’केसरी’त आगरकरांची फसगत झालेली

 दिसते. ते विधान चुकीचे असे चौकशीअंती कळले तर आगरकर ते खोटे असे कबूल करारला मागे घेणार नाहीत.’ असा मजकूर छापल्रास तुम्हास फिर्रादीचे कारण पडणार नाही. मात्र रा मजकुरात आगरकरांचे मन दुखेल असा एकही शब्द रेता कामा नरे.” टिळक रानड्यांच्रा सल्ल्रानुसार अक्षरशः वागले. नंतर 4 डिसेंबरच्रा ’सुधारका’त आगरकरांची माफी प्रसिद्ध झाली. देवधरांनी ही सर्व हकीकत देऊन केळकरांनी आगरकरांच्रा वागणुकीवर जे निष्कारण मनसोक्ताचे शिंतोडे उडविले आहेत त्रांचा समाचार घेतला आहे. ”20-25 वर्षापूर्वी घडलेल्रा गोष्टीच्रा  रा. केळकरांसार‘रा रोग्रतेच्रा माणसाकडून केल्रा जाणार्‍रा वर्णनात जर ’इतिहास’ सांगताना इतकी कादंबरी म्हणजे कल्पनेचे साम‘ाज्र असलेले पहावरास सांपडते, तर प्राचीन काळी घडलेल्रा गोष्टीच्रा हकीकतीत इतिहास व कादंबरी रांची कितीतरी भेसळ झाली असली पाहिजे राची अटकळ करता रेऊन, त्रा हकीकतीपासून आपण काढतो ती अनुमाने वस्तुस्थितीशी सर्वथैव विसंगत कशी असू शकतात हेही कळून रेण्रासारखे आहे.” हे देवधरांचे ’सूतउवाच आहे. भरतवाक्र नाही. आगरकरांच्रा माफीवर टिळकांनी केलेल्रा अनुचित व गैरलागू कोटिक‘मावरुन बोलत असता देवधरांना आगरकर म्हणाले,”आम्ही माफी मागितली ती रानड्यांच्रा आग‘हास्तव असे तर तुम्हास प्रसिद्धपणे म्हणता रेत नाही ना?आता गप्प बसा झाले.” हे रा कथेचे भरतवाक्र आहे, देवधरांचे रा विषरावरील लेख बापुराव आंबेकरांच्रा ’टिळक जीवनरहस्र’ रा पुस्तकाच्रा शेवटी छापले आहेत.

मिशनघरातल्रा चहावरुन पुण्रात भडकलेले ग‘ामण्र हे एक पुणेकरांचे, आगरकरांनी म्हटल्राप्रमाणे ’मानसिक फेफरे’ समजावे लागते. मिशनमधील चहा जर पाप, तर रोज शहरात व आगगाड्यांतून चालणार्‍रा धर्मबाह्य दुराचाराकडे धर्मनिष्ठ पुणेकरांनी का लक्ष देऊ नरे, असा आगरकरांचा सवाल होता. वाटेल त्रा जातीच्रा तांबोळ्राकडील ओला चुना किंवा उन्हाळ्रात वापरला जाणारा भर्प, सोडावॉटर, आगगाडीत चहाबरोबर बिस्किटे खाण्राचा वाढत चाललेला प्रघात, अशी बरीच उदाहरणे आगरकरांनी दाखविली आहेत.  ग‘ामण्र पेटलेले असताना बहिष्कृतांच्रा विद्यमाने कारणपरत्वे होणार्‍रा भोजन समारंभामध्रे ग‘ामण्राबाहेरचे लोक बेधडक भाग घेत असून ग‘ामण्राचे संकट त्रांच्राकडे फिरकत नाही, असेही दाखले आगरकरांच्रा लेखात आहेत. रानड्यांनी आपल्रा प्रारश्‍चित्ताबद्दल लेखी आणि व्रा‘रानाच्रा रुपाने खुलासा केल्रावर त्राविषरी तोंडसुख घेणारांना टिळकांनी सडकले. तेव्हा टिळकांनी जे विचार प्रकट केले ते पाहिल्रास ग‘ामण्रपक्षाचे पितळ उघड झाल्राशिवार राहत नाही. ते विचार असे ः ’रा.ब. च्रा पहिल्रा इंग‘जी पत्राचा विपर्रास करुन त्रांना दोष देण्रात ज्रा वेदशास्त्रशून्र धर्माभिमानी गृहस्थांनी मागेपुढे पाहिले नाही ते रा लेखास नावे ठेवतीलच. धर्म म्हणजे कार कळत नाही, लोकांनी सांगितला असता समजण्राची अक्कल नाही, शास्त्रवचनाची एकही पंक्ति लागत नाही, आणि खुद्द शंकराचार्रांच्रा अधिकार्‍रांनी दिलेला निकाल ज्रांना मान्र होत नाही, त्रांनी धर्माच्रा बाबतीत लोकाग‘णीत्व मिरवावे, हे दुर्भाग्र आहे. कोणाचे इष्टमित्र दारूबाज असले, कोणाच्रा रेथे शूद्र पण्र स्त्रिरांस विश्रांतीस्थान मिळाले, अथवा ज्रांना निष्कृति नाही असले भरंकर गुन्हे कोणाच्रा घरी घडले, तरीही ज्रांना प्रतिष्ठितपणे समाजात वावरता रेते, त्रांनी शास्त्रशून्रत्वाचेच भूषण मानून, पुर्वापार धर्माचे आपण संरक्षक आहोत असे सोंग आणावे हे लज्जास्पद होर.” ञ्च्ञ्च्  ञ्च् ञ्च् ञ्च् ञ्च्           ञ्च् ञ्च् ;          ूूू च्ु      ञ्च्      ञ्च्ञ्च्चणघणछऊ-1                        ञ्च् ञ्च् ञ्च् ञ्च्   -ञ्च्ञ्च् .ञ्च्घञ्च्ञ्च् ङञ्च्ञ्च्ञ्च्ञ्च् ञ्च्ञ्च्खञ्च्ञ्च् गञ्च्ैञ्च्ञ्च् ैंञ्च्स्त्र ञ्च् ह्  ह्     ञ्च् ह्र  ह्र     ञ्च् हृ  हृ     ञ्च् ह्म ह्म    ञ्च् ह्य ह्य    ञ्च् ळ् ञ्च्

ञ्च्

ञ्च्

ॐञ्च्ञ्च् श्‍वञ्च्नञ्च्ञ्च् ञ्च्(िञ्च्ञ्च् )ञ्च् -ञ्च् ञ्च्-ङ2ञ्च् च2ञ्च्8ञ्च् ञ्च्8ञ्च्8ञ्च् ञ्च्8            व   ञ्च्   ञ्च्पञ्च्ञ्च्ध्ञ्च्ञ्च्ग