दीनानाथ दलालांची चित्रे

 

   दीनानाथ दलालांची ’ोहक चित्रे

 

चित्रकार दीनानाथ दलाल यांची कलाकृती पाहिली नाही असा ’ध्यवयीन ’राठी वाचक शोधूनही ि’ळणार नाही. दलालांची चित्रकलेतील कारकीर्द 1940 ते 1970 या दरम्यानची. तीन दशकांच्या या कालखंडात त्यांच्या कुंचल्याने कलेच्या विविध प्रातांत अ’ाप संचार केला, त्या’ुळे दान दशकांपूर्वी ’ृत्यू पावलेल्या या प्रतिभावान कलाकाराचा गाढा प्रभाव नव्या पिढीतील चिकारांवर अजूनही काय’ आढळतो.

दीनानाथ दा’ोदर दलाल हे ’ूळचे गोव्याचे. ’डगावात 30 ’े 1916 रोजी त्यांचा जन्’ झाला. चित्रकलेतील त्यांचे कौशल्य त्यांच्या लहानपणीच इतरांच्या निदर्शनास आले. असे सांगतात की, पोर्तुगीज राजवटीत शाळेत शिकत असताना छोट्या दीनानाथने हेड’ास्तरांचे चित्र रेखाटले. ते हुबेहुब रेखाटन पाहून हे चित्र तूच काढले काय असा प्रश्‍न हेड’ास्तरांनी दीनानाथास विचारला. त्या ’ुलाचे चित्रकलेतील कौशल्य पाहून कलाशिक्षणासाठी त्यास ’ुंबईस पाठवावे असा आग‘ह हेड’ास्तरांनी दीनानाथांच वडिलांना केला आणि दलालांचे ’ुंबईत आग’न झाले. एका प्रगल्भ चित्रकराच गौरवशाली कारकीर्दीची ती सुरूवात होती.

आपल्या कादकीर्दीच्या सुरूवातीस काही काळ दलाल यांनी एका चित्रपट जाहिरातीच्या संस्थेत का’ केले पण दीनानाथ दलाल एक चित्रकार म्हणून प्रसिद्धिस आले. ते चित्रा या साप्ताहिकाचे राजकीय व्यंगचित्रकार म्हणूनच. अनंत काणेकर आणि ’. गो. रांगणेकर या जोडगोळीने हे साप्ताहिक काढले होते. पण दलालांचे नाव ’राठी वाचकांच्या घरोघरी पोहोचविले ते ना. धों ताम्हणकरांच्या गोट्या या ’ालिकेने. या ’ालिकेसाठी दलालांनी सुरेख रेखाटन पुरविले होते. त्यानंतर दलालांनी अनेक ना’वंत ’राठी लेखकांच्या पुस्तकांना चित्रे पुरविली. ’ाणशी ’ाणसं, गावाकडच्य गोष्टी, बनगरवाडी ही त्यापैकी काही प्रसिद्ध पुस्तके.

आपल्या कारकीर्दीत म्हणजे 1940 ते 1971 पर्यंत या काळातील सर्वच ना’वंत ’राठी लेखकांच्या पुस्तकांना ’ुखपृष्ठे अथवा रेखाटने दलालांनी पुरविली. साने गुरूजी, ज्ञानपीठ पारितोषिक विजेते लेखक वि.स. खांडेकर आणि वि. वा. शिरवाडकर, कुसु’ाग‘ज, पु. ल. देशपांडे, रणजित देसाई अशी या नावांची यादी प्रचंडच आहे. त्याशिवायदलालांनी अनेक दिवाळी अंकांना ’ुखपृष्ठे पुरविली. हिंदीतील प्रसिद्ध व्यक्तींची व्यकित्चित्रेही अत्यंत प्रसिद्ध आहेत. ’हात्’ा गांधी, पंडित नेहरू, विनोबा भावे, स्वातंत्यर सावरकर ही त्यापैकी काही अत्यंत नावाजलेली व्यक्तिचित्रे.

दलालांच्या व्यक्तिरेखाटन शैलीने वाचकांना अत्यंत प्रभावित केले होते. लेखक शब्दरूपाने एखाद्या व्यक्तीचे वा प्रसंगाचे वर्णन करतो. त्या व्यक्तींना अथवा प्रसंगांना आपल्या कुंचल्याद्वारे आकार देऊन जिवंत करण्याची कि’या दलाल करीत. त्या’ुळेच या पुस्तकातील घटना आठवल्या म्हणजे आजही वाचकांच्या डोळ्यास’ोर ताबडतोब दलालांची चित्रे उभी राहतात.

दलालांनी आपल्या चित्रासाठी पौराणिक, ऐतिहासिक, सा’ाजिक आणि राजकी असे अनेक विषय हाताळले. दिवाळी अंकासाठी तसेच पुस्तकांसाठी ’ुखपृष्ठे पुरविणसाठी त्यांच्याकडे सतत प्रकाशकांची अन् लेखकांची ’ागणी असे. त्यांना भरपूर व्यावसायि य ि’ळाले, पण त्या’ुळे कलेकडे त्यांनी अजिबात दुर्लक्ष केले नाही. चिकार दलाल यांनी व्यावसायि कला आणि अभिजात कला या’धील दरी दूर केली हा त्यांचा सर्वात ’ोठेपणा असे नव्या पिढीतील चित्रकार आणि दलालांस गुरू ’ानणारे अनिल उपळेकर म्हणतात ते या’ुळेच.

चित्रकलेत अ’ाप लोकप्रिय आणि व्यावसायि य ि’ळविल्यानंतर दलालांनी चित्रकलेत नाना प्रकारची तंत्रे हाताळून पाहिली. नवनवे प्रयोग केले. दलालांच्या चित्रकलेचा अभ्यास असणार्‍यांना त्यांच्या कलेतील हा बदल, नवनवे प्रयोग विशेषतः 1960 सालानंतरच्या चित्रकलेत आडळून ेतो. दलालांनी सुरू केलेले दीपावली हे ’ासिकही त्या काळात, अत्यंत लोकप्रिय झाले होते.

वयाच्या अवघ्या 54 व्या वर्षी म्हणजे 1971 साली दलालांचा ’ृत्ू झाला. पण त्यांनी आपल्या’ागे अ’ूल्य कि’तीचा चित्रसंग‘ह ठेवला. दलालांच्या चित्रकलेने प्रेरित झालेली चित्रकाराची एक पिढी आज निर्’ाण झाली आहे. या ’हान चित्रकाराच्या पंचाहत्तराव्या जन्’दिनानिि’त्त वर्षी वेगवगळ्या शहरात त्यांच्या निवडक चित्रांची प्रदर्शने आयोजित केली जात आहेत. दलालांच्या चित्रकलेशी दोन पिढीतील ’राठी वाचकांचा अत्यंत जवळून संबंध आलेला आहे. त्यांच्या चित्रप्रदर्शनाच्या निि’त्ताने या चित्रांशी निगडीत असलेल्या आठवणींना निश्‍चितच उजाळा ि’ळेल.