अँजेला त्रिंदाद  यांची भारतीय शैलीतील ख्रिस्ती चित्रे

 इतर कुठल्याही धर्मग्रंथांप्रमाणे बायबलमध्येसुद्धा स्त्रियांना गौण किंवा नगण्य स्थान आहे. संपूर्ण बायबलमध्ये म्हणजे जुन्या आणि नव्या करारांत स्त्रियांची पात्रे क्वचितच आढळतात.  अनेकदा या पात्रांना स्वतःचा चेहेरा, नावगाव म्हणजे ओळखसुद्धा नसते. अमुक याची आई, तमुकची पत्नी, एलीया या संदेष्ट्याला ऐन दुष्काळात तेल आणि पीठ पुरवणाऱ्या स्त्रीची ओळखसुद्धा शेवटपर्यंत `एक गरीब विधवा' अशीच राहते.

जुन्या करारात पहिला मानव असलेल्या आदामची सहचारिणी इव्ह, नुकत्याच जन्मलेल्या मोझेसचा जीव क्लुप्तीने वाचवणारी त्याची आई आणि बहिण,  रुथ, राणी इस्थेर अशा काही मोजक्याच  स्त्रियांना थोडेफार स्वतंत्र व्यक्तिमत्व आहे. 

नव्या करारात म्हणजे येशू ख्रिस्ताच्या आगमनानंतरच्या भागातसुद्धा काही मोजक्याच स्त्रियांची पात्रे येतात.  येशूची आई  मारीया, सेंट जॉन द बॅप्टिस्टची आई एलिझाबेथ. मेरी माग्दालेन आणि कुकर्म करत असताना पकडलेली आणि त्यामुळे मॉब लिंचिंगची बळी होऊ शकणारी एक स्त्री येशूमुळे वाचते.

त्याचे कारण म्हणजे `तुमच्यापैकी जो कुणी निष्पाप  असेल  त्याने हिच्यावर पहिला धोंडा  उचलावा' असा येशूचा त्या झुंडशाहीला सल्ला असतो.

बायबलमधल्या जुन्या करारातील सर्व नायक, राजे आणि संदेष्टये पुरुषमंडळी आहेत.  नव्या करारात  येशूच्या बारा शिष्यांमध्ये एकही स्त्री नाही. त्याचप्रमाणे नव्या ख्रिस्ती मंडळींना पत्रे लिहून  ख्रिस्ती  धर्मतत्त्वांची मांडणी करणाऱ्या सेंट पॉल, सेंट पिटर, सेंट जॉन  वगैरे व्यक्तींमध्येही एकाही महिलेला जागा नाही.   

`बायबलमधील स्त्रिया' या एकाच शिर्षकाची मराठीत अलीकडेच दोन नवी पुस्तके आली आहेत. एक आहे सरोजिनी नीलकंठ साळवी यांनी लिहिलेले. (चेतक बुक्स, पुणे ) आणि दुसरे आहे डॉ. अनुपमा निरंजन उजगरे, वर्णमुद्रा प्रकाशनने प्रकाशित केलेले. बायबलमध्ये किंवा इतर कुठल्याही धर्मग्रंथांत स्त्रियांची पात्रे पुरुषांच्या  तुलनेने खूप कमी आढळतात, मात्र यातून या धर्मग्रंथांचे उणेपण दिसून येत नाही,. याचे कारण म्हणजे  संपूर्ण जगात त्यात्या काळी आणि आजही सर्वच क्षेत्रांत असलेले पुरुषी वर्चस्व.   

इतर विविध क्षेत्रांप्रमाणेच भारतात आणि जगातही फार कमी संख्येने महिलांनी चित्रकलेत नाव कमावले आहे. भारतातल्या  पहिल्या काही महिला चित्रकारांमध्ये  मूळ गोव्याच्या असलेल्या अँजेला त्रिंदाद (१९०९-१९८०)  यांचा समावेश होतो.

साधना बहुलकर  यांनी लिहिलेल्या `बॉम्बे स्कूल परंपरेतील स्त्री चित्रकार (१८५७-१९५०)'  या पुस्तकाचे (राजहंस प्रकाशन, २०२१) मुखपृष्ठ वैष्टिट्यपूर्ण  आहे. आहे. या मुखपृष्ठावर एकूण चार चित्रे आहेत आणि त्यापैकी एक चित्र अर्धे पानभर आहे. अँजेला त्रिंदाद यांनी काढलेल्या या चित्रात झाडाखाली बसलेले भगव्या वस्त्रांतले एक गुरु शेजारी एक मडके घेऊन उभ्या असलेल्या स्त्रियेला काही सांगत आहेत आणि या गुरूच्या चरणाशी बसलेली आणखी एक स्त्री आहे.

विशेष म्हणजे हे चित्र भारतीय शैलीत म्हणजे भारतीय प्रतिमांचा वापर करून काढलेले आहे. दोन्ही स्त्रिया घागरा वगैरे भारतीय पारंपरिक वेशात आहे, भारतीय  स्त्रियांप्रमाणे त्यांनी  हातांत, गळ्यांत आणि कानांत  विविध आभूषणे \घातली आहेत, डोक्यावरून पदर घेतलेला आहे. त्याशिवाय  चित्रात झाडाखाली एक तुळशी वृंदावनसुद्धा आहे. खास भारतीय शैलीत  काढलेले हे चित्र पाहून त्यामागचा संदर्भ बहुतेक बिगरख्रिस्ती लोकांना चटकन समजणार नाही. या चित्रातील दोन महिला आणि ते गुरु  कोण आहेत, त्यांच्यात काय संभाषण चालू आहे याचे स्पष्टीकरण दिल्याशिवाय समजणार नाही. 

मात्र या चित्राचा संदर्भ बायबल अगदी थोडेफार माहित असलेल्या  व्यक्तीला अगदी सहज देता येईल. .या दोघी बहिणी आहेत मारिया आणि मार्था. दोन प्रसंगांत या दोन बहिणींचा येशूच्या चरित्रात  म्हणजे शुभवर्तमानांत – गॉस्पेलमध्ये - होतो.

वरील चितारलेल्या प्रसंगाचे फादर फ्रान्सिस दिब्रिटोकृत `सुबोध बायबल'मध्ये खालील शब्दांत वर्णन आहे :

``प्रवास करीत असता येशू बेथानीला आला, तिथे मार्था नावाच्या एका स्त्रीने त्याचे आपल्या घरी स्वागत केले, तिला मारीया नावाची बहीण होती. ती प्रभूच्या चरणी बसून त्याची अमृतवाणी ऐकत होती. स्वयंपाकघरात मार्थाला पाहुणचाराचे पुष्कळ काम पडल्यामुळे  तिची तारांबळ उडाली. ती येशूकडे येऊन त्याला म्हणाली "प्रभुजी, माझ्या बहिणीने कामाचा सगळा भार माझ्या एकटीवर टाकला आहे. ह्याचे आपल्याला काहीच वाटत नाही काय? मला मदत करायला तिला सांगा ना:" 

प्रभुने  तिला उत्तर दिले, ' मार्था, तू पुष्कळ गोष्टींविषयी  काळजी व दगदग करतेस,  परंतु थोडक्याच गोष्टींची किंबहुना एकाच गोष्टीची आवश्यकता आहे. मारीयेने जे चांगले आहे, त्याची निवड केली आहे. ते तिच्यापासून हिरावून घेतले जाणार नाही.''

मुंबईतील जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टमधील कलेचे शिक्षण पूर्णतः पाश्चिमात्य धाटणीचे होती, अशाप्रकारे भारतीय कलेचे एक नवे पर्व सुरु झाले. ब्रिटिशकाळात बंगाल स्कुल ऑफ आर्ट आणि मुंबई स्कुल ऑफ आर्ट या दोन कलाशाखा उगमास आल्या, त्यापैकी अँजेला  त्रिंदाद या मुंबई स्कुल ऑफ आर्ट  परंपरेतील.

मुंबई विद्यापीठाची स्थापना  १८ जुलै १८५७  रोजी  झाली होती.  त्याच्याआधी काही महिने म्हणजे २ मार्च १८५७ रोजी मुंबईतल्या जेजे स्कूल ऑफ आर्टची स्थापना झाली होती. जमशेटजी जीजीभाई  यांनी या संस्थेच्या उभारणीसाठी  एक लाख रुपयाची देणगी सरकारला दिली त्यामुळे त्यांचेच नाव या कला शाळेला देण्यात आले. सध्याची जेजे स्कूल ऑफ आर्ट ची  वास्तू  १८७८ साली उभारण्यात आली आणि त्यासाठी जमशेटजी जीजीभाई   यांचे  चिरंजीव रुस्तुमजी यांनी दिड लाख रुपयांची देणगी दिली होती. 

अँजेला त्रिंदाद  आणि  अंबिका धुरंधर (१९०९- २००९)   या महाराष्ट्रातील आद्य महिला चित्रकार आहेत.  बॉम्बे स्कूल कला परंपरेतील आद्य महिला चित्रकार  असलेल्या  या दोघींनीही जे.जे.  स्कूल ऑफ मध्ये शिक्षण घेतले आणि या दोघांचेही वडील त्या काळातले ख्यातनाम चित्रकार होते. मुंबईत जन्मलेल्या अँजेला त्रिंदाद यांचे एक  प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांनी भारतीय परंपरेतील म्हणजे भारतीय प्रतिमांचा वापर करुन  ख्रिस्ती धर्मसंकल्पनांतील अनेक चित्रे  रेखाटली. वर नमूद केलेले हे चित्र यापैकी एक आहे.

अँजेला त्रिंदाद यांचे वडील अंतोनिओ शेव्हियर त्रिंदाद हेसुद्धा त्याकाळातले  प्रख्यात चित्रकार होते. अँजेला  यांच्या आईचे नाव फ्लोरेंटिना  होते. सात भावंडे असलेल्या अँजेला यांचे बालपण मुंबईत माहिम येथे  गेले. त्यांचे वडील अंतोनिओ त्रिंदाद हे जेजे स्कुल ऑफ आर्ट मध्ये २८ वर्षे कला शिक्षक होते. एम. व्ही.  धुरंधर हे अंबिका धुरंधर यांचे वडील अंतोनिओ यांचे सहकारी होते.  

आपल्या वडलांकडून अँजेला यांनी कलेचे धडे गिरवले आणि नंतर जे. जे ,स्कुल ऑफ आर्टमध्ये प्रवेश घेतला. जेजेमध्ये १९२६ ते १९३२ या काळात अँजेला विद्यार्थी असताना त्यांचे वडील तिथे शिक्षक होते.  याच काळात जेजे स्कुलमध्ये शिक्षक असणारे जे. एम.  अहिवासी  आणि प्राचार्य डब्ल्यु  इ. ग्लॅडस्टोन  सालोमन यांच्या त्यांच्यावर फार मोठा प्रभाव पडला आणि  या दोघांमुळे अँजेला त्रिंदाद भारतीय  पुनरुज्जीवनवादी कलेच्या  किंवा  इंडियन रिव्हायव्हलिस्ट  मुव्हमेन्टच्या एक प्रमुख चित्रकार बनल्या.  ग्लॅडस्टोन सालोमन यांनी भारतीय कलेत विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी खास वर्ग सुरु केले आणि त्यांच्या या वर्गात सुरुवातीच्या काही विद्यार्थ्यांत अँजेला यांचा समावेश होता 

 ख्रिश्चन आणि बायबलमधील संकल्पनावरील आधारीत चित्रांमधील रुढ वसाहतवादी प्रभाव दूर करुन खास भारतीय प्रतिमा आणि शैली वापरुन भारतीय  ख्रिस्ती कला हा प्रवाह समृद्ध करण्याचे योगदान अँजेला त्रिंदाद  यांनी केले आहे.   या भारतीय पुनरुज्जीवन प्रवाहाचा एक भाग म्हणून अँजेला यांच्या चित्रांत पात्रांना  भारतीय पेहेराव,   तुळशी वृंदावन, हाताची मुद्रा, कमळ,  छात्र, वगैरे प्रतीके झळकतात.  मॅडोना अँड चाईल्ड म्हणजे बाळ येशूसह मदर मेरी या विषयावर अँजेला त्रिंदाद यांनी अनेक चित्रे रेखाटली आहेत.

मात्र भारतीय शैलीत ख्रिस्ती संकल्पनांवर चित्रे काढणाऱ्या अँजेला या पहिल्याच किंवा एकमेव चित्रकार नाहीत. अगदी मुघल सम्राट अकबर यांच्या काळापासून भारतीय शैलीत ख्रिस्ती चित्रे काढण्याची परंपरा आढळते.  अँजेला यांचेच समकालीन असणारे अँजेलो दा फोन्सेका (१९०२-१९६७)  यांनीही भारतीय प्रतिमांचा वापर करत ख्रिस्ती धर्मावर आधारित चित्रे रेखाटली आहेत. फोन्सेका यांचा जन्म गोव्यातलाच. फोन्सेका यांनीसुद्धा जे. जे. स्कुल ऑफ आर्टमध्ये प्रवेश घेतला, मात्र नंतर ते कोलकात्याला गेल्यानंतर बंगाल स्कुल आर्ट परंपरेचा  त्यांच्यावर  प्रभाव पडला. अँजेलो द फोन्सेका  हे  बंगाल आणि  बॉंबे  या दोन्ही  कला  परंपरेतील समतोल साधणारे अखिल भारतीय चित्रकार आहेत असे कला समीक्षक विवेक मिनेझेस यांनी म्हटले आहे.

आर्ट इंडिया, पुणे या जेसुईट फादरांच्या संस्थेने यांची अनेक ख्रिस्ती धार्मिक चित्रे ग्रिटींग कार्ड्स, पोस्टर्स साठी छापली होती. अँजेला त्रिंदाद  यांची चित्रे अनेक प्रकाशनसंस्थांनी आपल्या पुस्तकांच्या मुखपृष्ठांसाठी वापरली होती. अँजेला त्रिंदाद यांनी चितारलेल्या महात्मा गांधी आणि पंडित नेहरु यांची व्यक्तित्रांचा समावेश होतो.  

ख्रिस्ती धर्मसंकल्पना आपल्या चित्रांत भारतीय प्रतिमांसह म्हणजे पूर्णतः भारतीय शैलीत आणणाऱ्या चित्रकार अँजेला त्रिंदाद यांचे फार मोठे योगदान आहे. 

पोर्तुगीज सरकारतर्फे ` हॉल ऑफ जस्टीस'  शिर्षकाचे  गोव्यातील संत फ्रान्सिस झेव्हियरच्या कार्याबाबत चित्र बनवण्यासाठी  अँजेला त्रिंदाद  यांना आमंत्रित करण्यास  आले होते. गोवा त्याकाळात  पोर्तुगालचाच भाग होता. अँजेलाच्या ख्रिस्ती संकल्पनाविषयीच्या चित्रांसाठी रोममध्ये पोप बारावे पायस यांच्या हस्ते अँजेला यांचा  १९५५ साली सत्कार करण्यात आला. त्यावेळी पोपकडून त्यांना `प्रो एक्लेशिया एत पॉंतिफिस'   (चर्च आणि पोप यांच्यासाठी) हे पेपल डेकोरेशन किंवा 'किताब प्रदान करण्यात आला.  

भारतीय पुनरुज्जीवनवादी शैलीतील अँजेला यांच्या चित्रांनी निश्चितच एक वेगळी उंची गाठली आहे असे साधना बहुलकर यांनी म्हटले आहे. .``बायबलमधील किंवा  ख्रिस्तजीवनाच्या अन्य प्रसंगांवरील पुनरुज्जीवनवादी शैलीतील चित्रे हे अँजेला यांचे वेगळेपण आणि वैशिष्ट्य'' असे त्या म्हणतात.   

अँजेला यांची एक विवाहित  बहीण  एस्थेर अमेरिकेत स्थायिक झाली होती. ख्रिस्ती धार्मिक कला या क्षेत्रात प्राविण्य मिळवलेल्या अँजेला यांनी युरोप आणि अमेरिकेला अनेकदा भेटी देऊन तिथे आपल्या चित्रांचे प्रदर्शने भारावली, व्याख्याने दिली.  न्यूयॉर्क येथील आपल्या बहिणीकडे कायमचे राहण्यासाठी  त्या  अमेरिकेत  १९६८ साली आल्या आणि शेवटी १९७८  साली आपल्या बहिणीसह राहण्यासाठी त्यांनी अमेरिकेचे नागरिकत्व स्वीकारले होते.    

समकालीन स्त्री चित्रकारांच्या तुलनेत अँजेला यांच्या चित्र काढण्यात सातत्य होते आणि त्यांच्या चित्रनिर्मितीचा परीघ विस्तृत होता. ''त्या  बॉंबे स्कूल परंपरेच्या मुशीत घडलेल्या, तडफदार व्यक्तिमत्वाच्या, विविध शैलींत दर्जेदार काम करणाऱ्या हुन्नरी स्त्री-चित्रकार होत्या,'' असे  अँजेलाच्या व्यक्तिमत्वाचे वर्णन बहुलकर करतात. 

अँजेला यांचे आपले वडील अंतोनिओ त्यांच्यावर खूप प्रेम होते. आपल्या वडलांच्या अखेरच्या आजारात त्यांनी त्यांची शुश्रूषा केली होती. आपल्या वडलांच्या चित्रांचे भारतात किंवा अमेरिकेत जतन व्हावे यासाठी अँजेला नि अमेरिकेतील बहीण यांनी अतोनात प्रयत्न केले, त्यासाठी खूप खर्चही केला,. ब्राझील येथे आपली दुसरी बहीण  अंतोनिते  हिच्याकडे अँजेला १९७९च्या नोव्हेंबरात  गेल्या तेव्हा तिथे त्या आजारी पडल्या आणि तिथेच त्यांचे   २० मार्च १९८० रोजी निधन झाले. त्यानंतर  त्यांची बहीण एस्थेर यांचे १९९५ ला निधन झाले.  आपल्या पित्याच्या चित्रांचे जतन करण्यासाठी संग्रहालय व्हावे ही या दोन बहिणींची इच्छा त्यांच्या हयातीत पूर्ण झाली नाही.

अखेरीस अंतोनिओ आणि अँजेला यांच्या काही चित्रांचे संवर्धन अखेरीस त्यांच्या मूळच्या प्रदेशात म्हणजे गोव्यातच  झाले.  पणजीमध्ये  फॉंटइनेस येथे  फुन्दाकाओ ओरिइंते म्युझियम  या पोर्तुगाल संस्कृतीचे संवर्धन करणाऱ्या संस्थेच्या गॅलरीत या चित्रकार पितापुत्रींच्या कलाकृती  जपून ठेवण्यात आल्या आहेत. अँजेला यांच्या निधनानंतर अनेक वर्षांनी त्यांच्या बहिणीने स्थापन केलेल्या ए. एक्स. त्रिंदाद  फौंडेशनने पितापुत्रीच्या चित्र कलाकृती संवर्धनासाठी फुन्दाकाओ ओरिइंते म्युझियमकडे  स्वाधीन केल्या होत्या. हे दालन  २०१२ साली कलारसिकांसाठी खुले झाले.  त्यामुळे या महान चित्रकार असलेल्या  बापलेकींच्या काही  मूळ कलाकृती पुढच्या  पिढींना  पाहण्यासाठी उपलब्ध झाल्या आहेत.    

Camil  Parkhe 

  %%%%