पोर्तुगिजांची सत्ता संपवून गोवा १९६१ च्या डिसेंबरात भारत संघराज्यात सामील झाला तेव्हापासून गोव्यामध्ये खासगी बस वाहतूक आहे. या खासगी बस वाहतुकीचा या व्यंगचित्राला संदर्भ होता. गोव्यातील या खासगी बस वाहतुकीचे एक खास वैशिष्ट्य म्हणजे तुम्ही रस्त्यावर, एखाद्या टोंक रस्त्यावर म्हणजे तीन रस्ते मिळतात तिथे, चौकात किंवा अगदी रस्त्यापाशी असलेल्या तुमच्या घरापाशी थांबून तुम्ही 'राव रे!' अशी हाक दिली की नागमोडी रस्त्यावर कितीही वेगात असलेली ही खासगी बस तुमच्यासाठी हमखास थांबते.
गोव्याच्या बहुतेक सर्व खेड्यांत सर्व घरांची रचना रस्त्यालगत असते यामुळे हे सहजशक्य होते. प्रवाशांसाठी कुठेही आणि कितीही वेळेपर्यंत थांबणाऱ्या गोव्याच्या या बसबद्दल त्यामुळे अनेक गंमतीदार घटना होतात. उदाहरणार्थ, घरातून कुटुंबातील दुसरी व्यक्ती येईपर्यंत दारासमोर असलेली बस थांबून राहू शकते ! खरे म्हणजे 'राव रे' अशी साद देणारे कुणी प्रवाशी रस्त्यावर आहेत का याचीच बसचे ड्रायव्हर आणि कंडक्ट्रर असे दोघेही टेहेळणी करत असतात. आपल्या घराच्या दारापाशी रस्त्यावर सामान घेऊन बसची पाहत असलेले कुणीही लांबूनही प्रवाशी दिसले कि हाक नाही मारली तरी ड्रायव्हर सवयीने बसचा वेग कमी करुन त्या प्रवाश्यांपाशी थांबत असतो. तुम्हाला तुमच्या सामानासह आत घेतल्यानंतर, सामान ड्रायव्हरच्या शेजारच्या जागेत कोंबल्यावर बसचा कंडक्टर मग पिल्लुक मारतो (शीळ घालतो) आणि ड्रायव्हर मग बस पुढे नेतो. बसमधील कुणा प्रवाशानेही 'राव रे !' असे म्हटले की त्याच्या घरापाशी व इतर इच्छित स्थळी बस थांबते. प्रवाशी घेण्याचा आणि उतरविण्याचा हा सिलसिला बसचा अखेरचा स्टॉप येईपर्यंत चालू राहतो.
भारतातील ज्या मोजक्या राज्यांत आणि शहरांत खासगी प्रवासी सिटी बस वाहतूक चालते, त्यामध्ये गोव्याचा समावेश होतो. गोवा हे एक स्वतंत्र राज्य असले तरी या राज्याचा भौगोलिक आकार अगदी छोटा म्हणजे महाराष्ट्रातील अहमदनगरसारख्या मोठ्या जिल्ह्यासारखा असल्याने तेथील सातआठ शहरांत आणि गावोगावी धावणाऱ्या बसेस तशा सिटी बसेसच. यातील फार लांब पल्ल्यांच्या बसच्या प्रवासाचा म्हणजे पणजी ते मडगाव व वास्को ते पणजी यादरम्यानचा प्रवास साधारणतः एका तासाच्या आसपास असतो ! या दीर्घ आणि छोट्या पल्ल्याच्या बस वाहतुकीतून गोमंतकीय संस्कृतीचे एक आगळेवेगळे दर्शन घडत असते. गोव्यात शालेय आणि महाविद्यालयीन शिक्षण आणि नंतर नोकरीनिमित्त अनेक वर्षे वास्तव्य करूनही आजही या संस्कृतीचे दर्शन मला आकर्षित करत असते.
पणजी, म्हापसा, पोंडा, वॉस्को, काणकोण किंवा मडगाव शहरांत बसस्टँडवार तुम्ही पोहोचला की वेगवेगळ्या दिशेने जाणाऱ्या बसचे कंडक्टर तुम्हाला 'पोणजे मार्केट, मिरामार- डोना पावला', 'पोरवोरीम-म्हापसा', 'मडगाव-पोणजे', 'ओल्ड गोवा-मंगेशी- पोंडा' वॉस्को -मडगाव ,असे ओरडत प्रवाशांना आकर्षित करत असतात. बस अगदी खचाखच भरल्याशिवाय बसस्टँड सोडत नाही आणि वाटेवरही प्रवासी घेतच राहते. प्रवाशांकडे सामान असले तर हे कंडक्टर ते सामान ड्रायव्हरच्या केबिनमध्ये ठेवण्यासही मदत करतात.
गोव्यामध्ये हिंदू आणि ख्रिस्ताव हे दोन प्रमुख समाज. त्याचे प्रतिबिंब बसमध्ये ड्रायव्हरच्या केबिनमध्ये दिसते. कधी बसमालक ख्रिस्ती असतो तर ड्रायव्हर हिंदू असतो किंवा याउलट असते. त्यामुळे येशू ख्रिस्त आणि मदर मेरीच्या फोटोबरोबरच ड्रायव्हरच्या पुढयात मंगेशाची किंवा साईबाबांची छोटीशी प्रतिमा किंवा पुतळा असतो. केबिनमध्ये अगरबत्तीचा वास दरवळत असतो. त्याचबरोबर शेजारच्या येशू आणि मदर मेरीच्या (सायबिणीच्या) आणि गोयंचो सायबा असलेल्या संत फ्रान्सिस झेव्हियरच्या फोटोंसमोरील वायरीने जोडलेली मेणबत्तीही कायम तेवत असते. यात कुणालाही विसंगती भासत नाही वा कुणाच्या धार्मिक श्रध्दाही दुखावल्या जात नाहीत !
गोव्यातील खासगी बस वाहतुकीसाठी पैसे मोजावे लागत असले तरी प्रवाशांना तिकिटे मात्र दिली जात नाहीत. प्रवाशांनी गच्च भरलेल्या बसमध्ये कंडक्टरची बस ड्रायव्हरशी संवाद साधण्याची खास कला अनुभवायलाच हवी. बसमध्ये या दारापासून तो दुसऱ्या दारापर्यंत जात तिकिटांचे पैसे गोळा करत कंडक्टर सारखे 'यो रे' 'चोल रे' 'वोस रे' असे बोलत ड्रायव्हरला सूचना देत असतो. एका हातात नोटा घेऊन दुसऱ्या हाताची दोन बोटे तोंडात घालून वेगवेगळ्या प्रकारची शीळ घालून कंडक्टर ड्रायव्हरला थांबण्याचे वा पुढे निघण्याचे इशारे देत असतो. असे सांकेतिक इशारे देण्यासाठी शिटी वापरणारा कंडक्टर क्वचितच दिसतो. त्याशिवाय अधिकाधिक प्रवाशी मिळवण्यासाठी बसच्या ड्रायव्हरची आणि कंडक्टरची दुसऱ्या बसशी सतत स्पर्धा चाललेली असते. पणजी-मिरामार -दोनापावला अशा छोट्या अंतराच्या मार्गांवर वीसपंचवीस प्रवाशांसाठी मिनीबस असतात , या बसमध्ये एकच कंडक्टर असतो, लांब पल्ल्याच्या बसमध्ये शक्यतो दोन कंडक्टर असतात.
गोव्यात बहिणीकडे सुट्टीसाठी एकटा गेलो की प्रवासासाठी माझी प्रथम निवड हे तेथील बससेवाच असते. गोव्यात अनेक वर्षे राहिल्याने तेथे गेल्यावर मी फार हिंडत नसतो. पणजी ते म्हापसा, ओल्ड गोवा-मंगेशी आणि क्वचित मडगाव आणि मिरामार-डोना पावला इथपर्यंत माझा प्रवास असतो. त्याशिवाय शाळेत शिकवणाऱ्या माझ्या बहिणीची बदली चार-पाच वर्षांनी दक्षिण किंवा उत्तर गोव्यातील ज्या गावी होईल तेथेही जाणे होतेच.
सत्तरच्या दशकात पणजी शहरातील मुख्य बसस्टॅण्डवरील बहुतेक मार्गावरील सिटी बससेवा संध्याकाळी सातला बंद व्हायच्या. संध्याकाळी सातनंतर गोव्याची राजधानी असलेली पणजी एकदम सामसूम व्हायची. त्यामुळे पुण्यातून पणजीला जाणारी महाराष्ट्राची स्टेट ट्रान्सपोर्ट एस टी बस पुणे स्टेशनहून पहाटे चारला निघायची. याचे कारण म्हणजे ही बस पणजीला सूर्यास्ताआधी म्हणजे सिटी बसवाहतूक बंद होण्याआधी पोहोचायला हवी. मी असा प्रवास दोनतीन वेळेस केलेला आहे. कलंगुट आणि बागा या समुद्रकिनाऱ्याला गेल्यानंतर तेथून संध्याकाळी पाचच्या आत म्हापशाच्या दिशेने बस पकडावी लागायची अन्यथा या बीचवर रात्रभर अडकून राहावे लागत असे, आणि त्याकाळी या समुद्रकिनाऱ्यावर हॉटेलसुद्धा नव्हती यावर आज अनेकांचा विश्वास बसणार नाही.
गोव्यात पर्यटनासाठी पहिल्यांदाच जाणाऱ्या लोकांना गोव्याची तोंडओळख करून घेण्यासाठी मी त्यांना दोन दिवसांच्या 'गोवा दर्शन' टूरमध्ये सहभागी होण्याचा सल्ला देत असतो. या दोन दिवसांत उत्तर आणि दक्षिण गोवा असे पूर्ण गोवा राज्यातील सर्व प्रमुख पर्यटनस्थळे, मंदिरे, चर्चेस, समुद्रकिनारे वगैरे प्रेक्षणीय स्थळे दाखविली जातात. पहिल्या भेटीतच लोक गोव्याच्या प्रेमात पडतात. त्यानंतर दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या गोवा भेटीनंतर कुणाचाही अशा धावत्या दौऱ्याचा उत्साह कमी होतो आणि गोव्याची संस्कृती विविध अंगांनी पाहण्याची, अनुभवण्याची इच्छा निर्माण होते. अशा लोकांनी मग स्वतःच्या दुचाकीवर किंवा चारचाकीने गोवा भटकंतीवर अवश्य जावे. मात्र निदान एकदातरी गोव्यातील प्रवासी बसने हिंडायालाच हवे,असा माझा मित्रमंडळींना आग्रहवजा सल्ला असतो ! या बस प्रवासात गोव्याच्या संस्कृतीची अनेक रूपे दिसून येतात हे या माझ्या आग्रहामागचे मुख्य कारण असते.
आजकाल उबर आणि ओला टॅक्सीच्या जमान्यात दुसऱ्या शहरात सहसा कुणी सिटी बसने प्रवास करण्याच्या फंदात पडणार नाही. पण दुसऱ्या देशातील, शहरातील संस्कृती जवळून अनुभवण्यासाठी स्थानिक सार्वजनिक वाहतूक सेवेसारखा दुसरा पर्याय नाही. युरोपच्या दौऱ्यात असताना यासाठीच रोम शहरात मी कुटुंबासह सिटी बसने आणि ट्रॅमने प्रवास करायचो. 'व्हेन इन रोम, डू ऍज रोमन्स डू' या उक्तीनुसार हे वागणे होते. या बस आणि ट्रॅम प्रवासात रोमवासी काही वर्तनाच्या बाबतींत अगदी आपल्या भारतीयांसारखेच आहेत याचे काही गंमतीदार अनुभव मिळाले. पॅरीसमध्ये मेट्रोने प्रवास करताना गर्दी नसतानाही एका चोराने स्टेशनवर उतरताना आमचे पाकिट मारले आणि तिथल्या एका वेगळ्याच संस्कृतीची आम्हाला चुणूक दाखविली.गोव्यात मी इतरांबरोबर असलो की या लोकांना मी हमखास बसचा एकतरी प्रवास घडवतो. दोन वर्षांपूर्वी `सकाळ टाइम्स'चे जुळे प्रकाशन असलेल्या गोमंतक टाइम्सच्या कामासाठी आम्ही काही जण सांत इनेजला गोमंतक भवन मध्ये उतरलो होतो. सकाळी तेथून १८ वा जून रस्त्याने चालत भाजीपाव आणि मिरचीभजे खाण्यासाठी आझाद मैदानापाशी गेलो आणि येताना त्यांना मी हॉटेल मांडवी येथून कला अकादमीपर्यंत बसने आणले.
धेम्पे कॉलेजात मी हायर सेकंडरीला असताना ऑल गोवा स्टुडंट्स युनियनने ( अगसू) विद्यार्थी संघटनेने या खासगी बसमध्ये विद्यार्थ्यांना पन्नास टक्के प्रवास भाडे सवलत मिळावी म्हणून आंदोलन केले होते. सतीश सोनक आणि मनोज जोशी हे आंदोलनाचे नेते होते. या आंदोलनाच्या वेळी पोर्तुगीज सत्तेतून मुक्त होऊन भारतात समाविष्ट झालेल्या गोव्यात पहिल्यांदाच खळखट्याक आवाज झाला ! आंदोलन यशस्वी होऊन विद्यार्थ्यांना प्रवासभाडे सवलत मिळाली ती आतापर्यंत चालू आहे. त्याकाळात म्हणजे १९७८ साली पणजी मिरामार प्रवास भाडे पंचवीस पैसे होते, या आंदोलनानंतर आम्हा विद्यार्थ्यांसाठी हे प्रवासभाडे तेरा पैसे इतके झाले हे आजही आठवते.
मी कॉलेजला शिकत असताना काही संघटनांनी गोव्यत खासगी बस वाहतूकसेवा बंद करुन सरकारी बस वाहतूक सेवा करावी अशी मागणी केली होती. या मागणीचे समर्थन करणाऱ्या रोलंड मार्टिन या विद्यार्थी नेत्याशी माझा नेहेमी वाद व्हायचा. महाराष्ट्रातील त्याकाळच्या बस वाहतुकीच्या अनुभवावरुन आणि गोव्यातील प्रवासीभिमुख खासगी बस सेवेमुळे माझा बस वाहतुकीच्या सरकारीकरणास ठाम विरोध असायचा. अलिकडच्या काळात कोलकाता आणि इतर काही शहरांत खासगी बसने प्रवास करण्याचा प्रसंग आला आणि ते अनुभव फारसे सुखावह नव्हते.
प्रतापसिंग राणे मुख्यमंत्री असताना १९८०च्या दशकांत गोव्यात सरकारी बस वाहतूक सुरू करण्यात आली. त्यासाठी कदंब वाहतूक महामंडळ स्थापन करण्यात आले. गोव्यात एके काळी कदंब घराण्याची राजसत्ता होती. म्हणून कदंब हे नाव ! कदंब ट्रान्सपोर्ट कॉर्पोरेशन हे मुख्यमंत्री राणे यांच्या या आवडत्या अपत्याने मात्र बाळसे असे कधीच धरले नाही. कदंब वाहतूक महामंडळाची स्थापना होऊन चाळीस वर्षे उलटून गेली तरी आजही आजसुद्धा अगदी थोडयाच मार्गांवर निळ्या-पांढऱ्या रंगाच्या कदंब बस धावत असतात. सरकारी मालकीच्या असलेल्या या बसमध्ये प्रवाशांना तिकिटेही दिली जातात. पणजी-म्हापसा अशा ठराविक काही मार्गांवर विनावाहक तत्त्वावर कदंब बसेस चालतात. या बसमध्ये तुम्हाला बसायला जागा मिळू शकते, मात्र फेऱ्यांचे प्रमाण कमी असल्याने प्रवासी भरगच्च भरलेल्या खासगी बसचाच पर्याय निवडतात.
या खासगी बससेवेचा एक तोटा म्हणजे बस अगदी भरुन गेल्याशिवाय बसस्टॅण्ड सोडत नाही. कंडक्टरला फूटबोर्डवर जेमतेम पाय टेकवता येईल इतकी बस भरली की मगच बस पुढे ढळते . याउलट कदंब बस अगदी ठराविक वेळापत्रकानुसार सुटतात. मात्र कदंबाचे पगारदार ड्रायव्हर आणि कंडक्टरसुद्धा प्रवाशी आकर्षित करण्याचे प्रयत्न करतात हे मान्य करायला हवे.
गोव्यातील नागमोडी वळणाच्या अरुंद रस्त्यांवरून या खासगी बस आणि मिनीबस जातात, तेव्हा ड्रायव्हरच्या कौशल्याला दाद द्यावी लागते. एखादया टोंकापाशी (तीन रस्ते मिळतात ती जागा) बस थांबते तेव्हा कुणी प्रवासी आपल्या घरापासून येतो आहे काय याकडे ड्रायव्हर आणि कंडक्ट्रर या दोघांचेही लक्ष असते. त्याचवेळी मागून येणारी बस ओव्हरटेक करून पुढचे सर्व प्रवासी घेणार नाही याचीही त्यांना काळजी घ्यावी लागते. एखादी महिला सामानासह लांबून येताना दिसली की कंडक्ट्रर ड्रायव्हरला थांबण्याचा इशारा करतो. 'ये गो, बेगीन यो !' असे त्या महिलेलाही सांगतो. गोव्यात कोकणीत लहान-मोठयांशी एकेरीतच बोलले जाते. अगदी मुख्यमंत्री किंवा कुणाही मोठ्या व्यक्तीला आदरयुक्त स्वरात पण एकेरीतच 'तू बस हांगा!' असेच म्हटले जाते. कोकणी भाषेतला हा खास गोडवा ! प्रवाशांना बसमध्ये घेत असताना त्याचवेळी मागची बस ओव्हरटेक करुन पुढे उभे राहिलेले प्रवाशी घेणार तर नाही ना याची काळजी कंडक्ट्ररला असते. दररोजच्या फेऱ्यांमधून अधिकाधिक पैसा गोळा करण्यासाठी ड्रायव्हर आणि कंडक्ट्रर यांच्यामध्ये सुसूत्रता असते महत्त्वाचे असते.
प्रवाशांचे अवजड सामान ड्रायव्हरच्या केबिनमधील मोकळ्या जागेत ठेवले जाते. ज्येष्ठ नागरीकांचे आणि इतरही प्रवाशांचे सामान घेऊन ते ड्रायव्हरच्या शेजारच्या मोकळया जागेत ठेवण्यात कंडक्ट्रर मदत करतो. जास्तीत जास्त प्रवासी मिळवून उत्पन्न वाढवण्याचा प्रत्येक ड्रायव्हर अन कंडक्ट्रर प्रयत्न करत असतो त्यामुळे प्रवाशांना ही व्हीआयपी वागणूक !
गोव्यातील सिटी बसमधील पुढच्या निम्म्या जागा महिलांसाठी राखीव असतात. प्रवास सुरु झाला कि थोड्या वेळाने कंडक्ट्रर प्रवाशांकडून तिकिटाचे पैसे गोळा करू लागतो. तिकीट अर्थांतच नसते. बसमध्ये खूप गर्दी असली तर प्रत्येक स्टॉपवर बसमधून खाली उतरून कंडक्टर उतरणाऱ्या प्रवाश्यांकडून तिकिटाचे पैसे गोळा करत असतो. हा विश्वासाचा मामला असतो. या बसमध्ये तिकीट नसले तरी त्यामुळे तिकिटाचे पैसे न दिल्याबद्दल वाद कधी होत नाहीत हे विशेष. हा, `मोडचे' म्हणजे सुट्टे पैसे नसले तर गडबड होऊ शकते.
गोव्यातील प्रवासी वाहतुकीचे आणखी एक खास वैशिष्ट्य म्हणजे तेथील पायलट दुचाकी सेवा. तुम्ही पोणजे प्रासा किंवा पणजी आंतरराज्यीय बसस्टँडवर पोहोचला की पिवळ्या रंगाचे मडगार्ड असलेल्या मोटारसायकलींवरील पायलट तुम्हाला कुठे जायचे आहे असे विचारतील. अशा मोटारसायकल रिक्षा भारतात केवळ गोव्यातच असाव्यात.
खूप वर्षांपूर्वी म्हणजे १९७० आणि १९८०च्या दशकांत मी पणजीला शिकत असताना हे मोटारसायकल पायलट गोव्यात सगळ्या शहरांत चौकाचौकात आणि मुख्य रस्त्यांवर अनेक ठिकाणी मोठया संख्येने दिसायचे. माझ्या शालेय आणि महाविद्यालयीन जीवनाच्या काळात गोव्यात शेकडो युवकांना आणि इतरांना मोटारसायकल पायलटच्या सेवेने रोजगार मिळवून दिला होता. कर्जावर घेतलेल्या राजदूत आणि इतर मोटारसायकल एव्हढीच काय त्यांची यासाठी आर्थिक गुंतवणूक असायची. एखादी साडीवाली, फ्रॉकवाली किंवा स्कर्टधारी महिला मासे आणि भाजीपाला घेऊन पणजी मार्केटबाहेर आली की एखादा पायलटच्या दुचाकीवरून मिरामार, अल्तिनो किंवा सांत इनेजला जाई.
त्याकाळात या छोट्याशा अंतरासाठी किमान दहा रुपये भाडे असायचे. कामावर किंवा इतर कुठे जाणारी पुरुषमंडळी छोटया अंतरावर जाण्यासाठी या मोटारसायकल पायलट सेवेचा वापर करत. एका व्यक्तीसाठी तीनआसनी रिक्षापेक्षा मोटारसायकल पायलट सेवा अधिक स्वस्त असायाची. तीन -आसनी रिक्षा त्याकाळात प्रामुख्याने पर्यटकच वापरायचे.
दोन वर्षांपूर्वी थायलंडच्या एका आंतरराष्ट्रीय परिषदेत जगभरातील प्रसारमाध्यमांच्या प्रतिनिधींबरोबर सकाळ टाइम्सचा वार्ताहर म्हणून मी उपस्थित होतो. तेथे बँकॉक येथे सकाळी चौकाचौकात शाळकरी मुले-मुली अशाच मोटारसायकल पायलटबरोबर शाळेत जाताना दिसली आणि गोव्याच्या अशाच आगळ्यावेगळ्या प्रवाससेवेची आठवण झाली. का कुणास ठाऊक पण गेल्या काही वर्षांत या मोटारसायकल पायलटांची संख्या अख्ख्या गोव्यात खूपच कमी झाली आहे.
मात्र अलीकडच्या काळात प्रवासी दुचाकीची एका नवी सेवा गोव्यात सुरू झाली आहे. तुमच्याकडे पॅनकार्डसारखा ओळखपत्र पुरावा असला की तुम्हाला एखादी दुचाकी दिवसाला साडेतीनशे किंवा चारशे रुपयांस भाडयाने मिळू शकते. मागे एकदा मी एका पेट्रोलपंपावर उभा होते तेव्हा पेट्रोल भरणाऱ्या युवकाने विचारले, 'गोव्यात फिरायला आला का?' भाडेतत्त्वावर दिल्या जाणाऱ्या दुचाकीचे मडगार्ड व्यावसायिक वाहनाचे म्हणजे पिवळ्या रंगाचे असल्याने मी पर्यटक आहे हे त्याने ओळखले होते !
कोरोनाचा सद्याचा लॉकडाऊन संपला कि गोव्याचा दौरा करायला उत्सुक असणाऱ्या लोकांनी एकदा तरी गोव्याच्या या सिटी बसमध्ये प्रवास करायलाच हवा
No comments:
Post a Comment