श्रावण,  अगदी जुलै महिन्यासारखं एकदम आभाळ अंधारून येऊन श्रावण सरतानाचा तो पाऊस कोसळत होता. पाऊस असल्याने बायकोला तिच्या शाळेत सोडण्यासाठी मी कारनं गेलो होतो. तिला शाळेत सोडून परत पुणे-मुंबई हमरस्त्यावर आलो, तर पावसाचा जोर कमी होऊ लागला आणि नंतर चक्क बंद झाला.

सकाळची कोवळी, अगदी सोन्यासारखी चमकदार सूर्यकिरणं रस्त्यावरच्या इमारतींवर, समोरच्या वाहनांवर आणि रस्त्यावर सगळीकडंच दिसू लागली. पाच-दहा मिनिटांपूर्वी असलेलं उदासवाणं वातावरण एकदम बदलून गेलं. त्या लख्ख रविकिरणांनी ही किमया केली होती. अब्जावधी प्रकाशवर्षांचा अनुभव गाठीशी असलेल्या निसर्गाची आणि त्या भास्कराची ही लीला होती. काही क्षणांत आपल्या कुंचल्याच्या कसबी फटकाऱ्यानं निसर्ग जसजसे आसपासचे रंग सफाईनं बदलत होता, तसतसे मानवी मूडसुद्धा बदलत होते. मीही त्याला अपवाद नव्हतो.

`श्रावणात घन निळा बरसला, रिमझिम रेशीमधारा, उलगडला झाडांतून अवचित मोरपिसारा..’ हे लता मंगेशकरांनी गायलेलं गाणं नुसतं आठवूनच अंगावरून नाजूकसा मोरपिसारा फिरवल्याचा अनुभव आला. त्याशिवाय, ऊन अन् पावसाचा तो लपंडाव पाहताना बालकवींच्या ‘श्रावण मासी हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे, क्षणात येते सरसर शिरवे, क्षणात फिरुनी ऊन पडे..’ या पंक्ती आठवल्या नसत्या तरच नवल!

कॉलनीत गाडी घेऊन परतलो आणि मी थक्कच झालो. ही माझी दररोजची पायवाट. या कॉलनीत मी तब्बल तीस वर्षे राहतो आहे. इथं राहायला आलो तेव्हा नुकतंच माझं लग्न झालं होतं. त्या वेळी या भागात केवळ चार-पाच इमारती उभ्या राहत होत्या आणि जेमतेम शंभर एक लोक राहायला आले असावेत. आता जवळपास वीस इमारती आहेत आणि दोन-तीन हजार लोक वास्तव्याला असतील. पण, कॉलनीतलं आजचं हे रूप मला खूपच आनंदित करून गेलं.

कॉलनीतील रस्त्यांवर, इमारतींवर आणि उंच झाडांवर कोवळी, चमकदार सूर्यकिरणं पडली होती. आसपासचा परिसर अन् माझा मूडसुद्धा अगदी प्रसन्न भासत होता. आमच्या इमारतीसमोरच्या रस्त्यापाशी मीच लावलेल्या पारिजातकाच्या झाडापाशी गाडी लावली. घाईघाईनं खाली उतरलो. मोबाइल घेतला अन् आसपासच्या त्या झाडांची विविध अंगांनी, वेगवेगळ्या कोपऱ्यातून फोटो खेचत सुटलो.

ही मोहक सूर्यकिरणं आणि त्यामुळं उजळलेला परिसर काही क्षणांत बदलू शकतो नि आकाश पुन्हा काळंकभिन्न होऊ शकतं, हे मी जाणून होतो.

इथल्या एकूणएक झाडांचा, अगदी त्यांच्या जन्मापासूनचा इतिहास मला माहीत आहे. इथल्या काही चौकांत आणि काही बंगल्यांसमोर वटवृक्षांच्या भ्रूणहत्या घडल्या, त्याचाही मी साक्षीदार आहे. कारण त्यापैकी काहींना मी स्वतः बादलीनं पाणी आणून जगवले होते. अशा कितीतरी झाडांना मी जीवदान दिले. त्यांना यदाकदाचित वाचा फुटली तर त्यांची कहाणी ते नक्की सांगतील तुम्हाला अन् इतर कुणालाही...

सध्या इथं महापालिकेच्या शहाणपणानं आणि खरं पाहिलं तर वरच्या अति उच्चदाबाच्या विद्युत वाहिनीमुळे खूप मोठी जागा बांधकामापासून वाचली आहे आणि महापालिकेनं तिथं सुंदर बगीचा आणि मुलांसाठी पार्क केला आहे.

इमारतीच्या दुसऱ्या मजल्यावरच्या आमच्या सदनिकेच्या गॅलरीतून मी तीस वर्षांपूर्वी बोरीबाभळींच्या दाट झाडांनी भरलेली ही जागा पाहत असे. त्या साऱ्या परिसरात पाय ठेवण्याची कुणी हिंमत करू शकत नसे किंवा तशी गरजही नसायची. या दाट बोरीबाभळींच्या जंगलात प्रत्येक झाडावर सुगरणीची कितीतरी घरटी आकाराला येत असत. चिमण्या अन् इतर पक्ष्यांची किलबिल नव्हे, किलकिलाट वर्षभर चालू असायचा. त्या झाडांखाली जमिनीवर आणि जमिनीखाली किती नाग-साप होते, याची कल्पनाही करता येणार नाही. आणि हे सगळं याच इमारतीला लागून होतं, हे आता सांगितलं तर कुणाचा विश्वास बसणार नाही.

आमच्या इमारतीशेजारी असलेल्या पाण्याच्या टाकीपाशी असलेल्या मोकळ्या जागेत मी पहिल्यांदा बागकामाला सुरुवात केली, तेव्हा तिथे मला चक्क एक मुंगसाचं बीळ आणि त्याचं छोटं कुटुंब आढळलं होतं. कितीतरी वनचरांचा हा हक्काचा नि नैसर्गिक अधिवास होता. पूर्वी शेतजमीन असलेल्या या जागेत हळूहळू एकापाठोपाठ एक इमारती उभ्या राहत गेल्या अन् त्या साऱ्यांचा हा नैसर्गिक अधिवास आक्रसत गेला. या मुक्या प्राण्यांचे दर्शनही बंद झाले. पण, त्याबद्दल ना कुणाला खेद ना खंत होती.

हा पाऊस थांबल्यानंतर नि समोरचा परिसर सूर्यकिरणांनी उजळल्यावरही आणि कारची काच साफ करण्यासाठी वायपरची गरज संपल्यावरसुद्धा समोरचे अंधुक दिसत होते. गाडीच्या काचांवरचे पाणी वायपरच्या काड्यांनी दूर केले होते,.. डोळ्यासमोरचं दृश्य धूसर होत होतं...

‘क्षणात येते सरसर शिरवे, क्षणात फिरुनी ऊन पडे..’ अशी स्थिती असली, तरी आता माझ्या कॉलनीतल्या घनदाट झाडांबाबत असं म्हणता येणार नाही, याची मला मनोमन जाणीव होऊ लागली आहे. आणि त्याला कारण आहे, परवा घडलेली एक घटना.

त्या दिवशी एक भली मोठी क्रेन आणून तिच्या मदतीने आमच्या इमारतीसमोरची पंधरा-वीस वर्षे जुनी असलेली कडुनिंबाची, वडापिंपळांची आणि इतर काही मोठी झाडं जमीनदोस्त करण्यात आली. अशा वेळी मी लांब कुठं तरी, शून्यात नजर फिरवून अश्रू लपवत राहतो. दिवसाढवळ्या झाडांची होत असलेली ही कत्तल कुणीही रोखू शकत नव्हते.

काहींनी जाब विचारण्याचा प्रयत्न केला, तेव्हा या कत्तलीसाठी संबंधित विभागांकडून रीतसर परवानगी मिळवली आहे, असं सांगण्यात आलं होतं. रस्त्यावरच्या कत्तल झालेल्या झाडांच्या बदल्यात समोरच्या जागेत दुप्पट झाडी लावण्यात येतील, अशीही दिलासा देणारी पुस्ती जोडण्यात आली होती.

अशा घटना गावागावांत आणि शहरांत सगळीकडंच सर्रास होतात आणि याबाबत आपण काहीच करू शकत नाही. माझे डोळे भरून येतात तसे इतरांचेही येत असतील अन् तेसुद्धा अशीच हतबलता अनुभवत असतील, हे मी समजू शकतो. त्यामुळे सध्या आहे त्या वृक्षराजींसोबत निसर्गाचा पुरेपूर आनंद घ्यायचा, न जाणो उद्या-परवा माझ्या नजरेसमोर किंवा अपरोक्ष तीसुद्धा नाहीशी व्हायची !

आणि याच भीतीने मी लागोपाठ या झाडांचे आणि हिरवाईचे फोटो खेचत सुटलो होतो. या निसर्गरम्य दृश्यांना निदान फोटोंमध्ये सुरक्षित ठेवण्याचा हा माझा केविलवाणा प्रयत्न होता.

असाच अनुभव मी काही वर्षांपूर्वी माझ्या आधी राहत असलेल्या इमारतीत घेतला होता. तिथं मागच्या बाजूला मी लावलेलं शेवग्याचं झाड अशुभ असतं म्हणून, रातराणीच्या दाट झुडपांमुळे नाग-साप येतात म्हणून आणि अशाच काहीबाही कारणांनी अनेक झाडं, रोपटी तोडली गेली होती. नंतर कितीतरी दिवस तिकडं फिरकण्याची माझी हिंमत झाली नव्हती, इतका त्या वृक्षतोडीने मी अस्वस्थ झालो होतो.

ही अस्वस्थता फार काळ राहिली नाही, कारण मी तिथल्याच समोरच्या इमारतीत राहायला आलो, तेव्हा नवी फुलबाग आणि नवी झाडं लावण्यासाठी मला आधीपेक्षाही कितीतरी मोठी जागा खुणावत होती. आणि या संधीचा मी पुरेपूर फायदा घेतला.

आता आमच्या इमारतीसमोर डोलत असलेली हिरवीजर्द वृक्षराई हे माझ्या मेहनतीचं फळ... हे सगळं एकदम आठवलं अन् मनातली मरगळ लगेच दूर झाली.

अगदीच निराश होण्याचं कारण नव्हतं. सगळं काही संपलंय, असं काही नव्हतं. खूप झाडं लावता येतील, अशा कितीतरी जागा आपल्या इमारतींच्या समोर आणि आसपास आजही आहेत. महापालिकेचे अधिकारी आणि वृक्षप्रेमी शेजारपाजाऱ्यांच्या मदतीने आजही पुन्हा नवी हिरवाई फुलवता येईल, असा विश्वास आहे.

या नुसत्या विचारानेच ती उदासीनता अन् मनात दाटलेलं मळभ जाऊन ‘आत’ही लख्ख, उबदार ऊन पडल्याच्या आनंद मी अनुभवतो आहे. आणि या उत्कट जाणिवेनंच पुन्हा एकदा ही कोवळी रविकिरणं मन प्रसन्न करताहेत.

‘शुभस्य शीघ्रम्’ अन् ‘पुनश्च हरिओम!’ ही दोन्ही वचने एकाच वेळी मनातल्या मनात घोळवत मीसुद्धा मग लगेचच कुठून नव्या वृक्षारोपणाची सुरुवात करता येईल, याचा विचार करू लागलो.

दिव्यमराठी मधला लेख

Camil Parkhe

  मोरबी दुर्घटना विकासाचं `गुजरात मॉडेल'

सन 2004 ची ही गोष्ट आहे. पंतप्रधान अटल बिहारी वाजपेयी यांच्या सरकारने आपली आपली मुदत पूर्ण करण्यास काही महिन्यांचाच कालावधी उरला होता. देशात भाजप नेतृत्वाच्या केंद्र सरकारसमोर आव्हान उभे करील अशी आता कुठलीही गंभीर समस्या राहिलेली नाही नव्हती असं चित्र होतं. भाजप नेतृत्वाचे एनडीए सरकार आपली मुदत पूर्ण करत असताना देशात `फिल गुड ' वातावरण आहे हे लाल कृष्ण अडवाणी यांचे त्यावेळचे एक प्रसिद्ध वाक्य.

तेव्हा खरंच तशीच परिस्थिती होती हे मान्य करायलाच हवं. सरकारविरुद्ध कसलाच असंतोष नव्हता, निदान कुठल्याही विरोधी पक्षानं किंवा संघटनेनं याबाबत रान उठवलं नव्हतं.

`शायनिंग इंडिया' असं त्याकाळच्या भारताचं दुसरं एक वर्णन केलं जात होतं.

देशात पुन्हा एकदा सत्तेवर येण्यासाठी सत्ताधारी भारतीय जनता पक्षाला याहून अधिक दुसरी सुवर्णसंधी कुठली होती?

निदान त्या वेळचे या पक्षाचे चाणक्य असलेल्या प्रमोद महाजन आणि लाल कृष्ण अडवाणी यांनीं तरी असा विचार केला होता.

झालं. भारतीय जनता पक्षानं तेराव्या संसदेची मुदत पूर्णतः संपण्याआधी निवडणूक घेण्याचं ठरवलं.

याच दरम्यान राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाचे नेते शरद पवार यांच्या गंभीर आजाराचं निदान झालं आणि ते निवडणुकीच्या प्रचारकामात भाग घेऊ शकणार नाही हे उघड झालं. त्यामुळं भाजपच्या गोटात तर 'आता आपल्याला मोकळं मैदान मिळणार आहे' याची खात्रीच झाली.

राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या छगन भुजबळ, आर आर पाटील वगैरे नेत्यांनी मात्र प्रचाराची खिंड लढवली.

प्रचाराच्या शेवटच्या दिवशी शरद पवार रिंगणात उतरले, एकदोन भाषणं केली आणि निवडणुकीचा प्रचार संपला.

मात्र यादरम्यान देशात एक घटना घडली होती.

उत्तर प्रदेशात लखनौ शहरात भाजपच्या राज्यपातळीवरच्या नेत्याच्या वाढदिवसांच्या कार्यक्रमात एक दुःखद घटना घडली होती. वाढदिवसानिमित्त तिथं महिलांना फुकट साड्या दिल्या जात होत्या. त्यावेळी महिला मोठ्या संख्येने आल्याने साड्या मिळवण्याच्या प्रयत्नात चेंगराचेंगरी झाली होती.

आयोजकांना गर्दी आवरणे मुश्किल झालं आणि चेंगराचेंगरीत बावीस महिलांचा मृत्यु झाला होता !

दुसऱ्या दिवशी देशभरातल्या वृत्तपत्रांत साडी मिळवण्याच्या प्रयत्नात चेंगराचेंगरीत बावीस गरीब महिलांचा मृत्यु ही बातमी ठळकपणे प्रसिद्ध झाली.

या घटनेवर पडदा ओढण्याचा, सावरासावर करण्याचा प्रयत्न केंद्रातील सत्ताधारी भाजपने केला.

मात्र हेच का ते `फिल गुड वातावरण' ? हाच तो `शायनिंग इंडिया' असा प्रश्न चेंगराचेंगरीत त्या गरीब बायांचा झालेल्या मृत्यूनं निर्माण केला होता.

त्या २००४च्या निवडणुकीत आश्चर्यकारकरित्या सोनिया गांधींच्या नेतृत्वाखालील काँग्रेस पक्षानं सत्ताधारी भाजपपेक्षा लोकसभेच्या अधिक जागा मिळवल्या आणि सर्वांनाच - काँग्रेस पक्षालासुद्धा - धक्का बसला. डॉ मनमोहन सिंग पंतप्रधान बनले. पुढच्या २००९च्या निवडणुकीत काँग्रेस पक्षांने तर २००४ पेक्षा अधिक जागा जिंकल्या.

देशातील `फिल गुड' वातावरण आणि `शायनिंग इंडिया'चा फुगा लखनौत चेंगराचेंगरीत बाविस महिलांचा झालेल्या मृत्यूच्या दुर्घटनेनं फोडला होता.

अलीकडेच गुजरातमध्ये मोरबी येथे जुन्या पुलाची डागडुजी करुन उद्घाटन झाल्याझाल्या तो पूल कोसळून १३५ लोकांचा मृत्यु झाला आहे.

या घटनेनं संपूर्ण भारतात आणि गुजरातमध्येसुद्धा उभं केलेलं विकासाचं `गुजरात मॉडेल' पार कोसळलं आहे.

सत्ताधारी भाजपच्या दुदैवानं गुजरातच्या निवडणुकीच्या अगदी तोंडावर ही दुर्घटना घडली आहे. डॅमेज कंट्रोलसाठी पक्षाच्या रथी, अतिरथी, महारथींना पुढे सरसावणे भाग पडले आहे.

मात्र प्रसारमाध्यमांनी या प्रकरणावर खूपच सारवासारवी केल्याचं, पांघरूण घालण्याचा प्रयत्न केल्याचं स्पष्ट दिसतं. विशेष म्हणजे आज राष्ट्रीय पत्रकार दिन आहे असं वाचलं.

`नवा पूल कोसळून १२० लोक ठार' असा एका इंग्रजी दैनिकानं त्यादिवशी बातमीचा मथळा केला होता तर आघाडीच्या एका मराठी दैनिकानं परिच्छेदाच्या पाचव्यासहाव्या वाक्यात 'हा पूल पाच दिवसापुर्वी खुला करण्यात आला होता असं म्हटलं होतं !

`भारत जोडो' यात्रेप्रमाणेच प्रसारमाध्यमांनी या मोरबी घटनेकडे दुर्लक्ष करण्याचं ठरवलं असलं तरी गुजरात उच्च न्यायालयानं या घटनेची `सु मोटु' (Su Mottu) दखल घेतली आहे.

खूप खूप काळानंतर देशातील न्यायालयानं एखाद्या मोठ्या धटनेची अशी `सु मोटु' म्हणजे स्वतःहून दखल घेतली आहे हा एक मोठा सुखद धक्का आहे हे निश्चित.

मुंबईच्या गोव्यातल्या पणजी आणि नंतर औरंगाबाद इथल्या खंडपीठात मी क्राईम आणि कोर्ट रिपोर्टर म्हणून काम केले आहे, त्याकाळात न्यायालय अशा अनेक छोट्यामोठ्या घटनांची `सु मोटु', स्वतःहून दाखल घेत असत.

एखाद्या निनावी पत्राच्या आधारे, वृत्तपत्रांत आलेल्या छोट्यामोठ्या बातमीच्या आधारे न्यायाधीश सु मोटु, (Su Mottu) स्वतःहून दाखल घेत आपल्या न्यायालयात सुनावणी सुरु करत असत.

Su Mottu case म्हणजे एक मोठी बातमी, आम्ही बातमीदार मंडळी अशा प्रकरणांची लगेच दाखल घ्यायचो.

अशा घटनांचे वकीलपत्र घेण्यासाठी अमिकस क्युरी (Amicus Curiae – friend of the court) म्हणून एखाद्या वकिलाची नेमणूक करत असत. देशाचे मुख्य न्यायाधीश पी एन भगवती यांनी पब्लिक इंटरेस्ट लिटिगेशन सुरु करण्याच्या खूप आधी सु मोटु हा प्रकार जनताभुमिख मनाला जायचा.

मोरबी दुर्घटनेचा गुजरात निवडणुकीच्या निकालावर किंवा इतर आगामी निवडणुकांवर परिणाम होईल कि नाही हे आता सांगणं अर्थातच अवघड आहे.

Camil Parkhe

इंग्लंडचे वलयांकित राजघराणे

जगातल्या तीन पदांवरील व्यक्तींविषयी गेली काही दशके आंतरराष्ट्रीय पातळीवर कायम औत्सुक्य राहिलं आहे. ही तीन पदे म्हणजे अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष, रोमस्थित पोप आणि इंग्लंडच्या राणी साहिबा एलिझाबेथ द्वितीय आणि आता त्यांच्यानंतर गादीवर आलेले किंग चार्ल्स तिसरे..

आता एलिझाबेथ राणी काळाच्या पडद्याआड गेल्या आहेत. प्रिन्स चार्ल्स राजे झाल्यानंतर या पदाविषयी भविष्यकाळात असं औत्सुक्य राहील अशीच  चिन्हे आहेत.

पोप जॉन पॉल दुसरे यांच्या सत्तावीस वर्षांच्या पेपसीच्या काळानंतर आणि पोप बेनेडिक्ट आल्यानंतर या पदाचे वलय कमी झाले होते. पोप जॉन पॉल यांनी आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात आपली मोठी छाप उमटवली होती. जगभर अनेक राष्ट्रांना आणि राष्ट्रप्रमुखांना भेटी देण्याचा विक्रम त्यांच्या नावावर आहे. भारताच्या दोन दौऱ्यांत पोप जॉन पॉल त्यावेळचे पंतप्रधान राजीव गांधी आणि पंतप्रधान अटल बिहारी वाजपेयी यांना भेटले होते. त्यांचा मायदेश पोलंड आणि इतर देशांतील कम्युनिस्ट राजवट संपवण्यात त्यांची भूमिका महत्त्वाची ठरली. पोप बेनेडिक्ट सोळावे यांच्या धक्कादायक निवृत्तीनंतर त्यांची जागा घेणाऱ्या पोप फ्रान्सिस यांनी या पदाला पुन्हा गत वलय मिळवून दिलं आहे.

जगभर आपल्या पदाचा वापर करुन आंतरराष्ट्रीय पातळीवर आपली मोहोर उमटवण्याचं कर्तुत्व फार मोजक्या व्यक्तींचं असतं. एके काळी अमेरिकेचे परराष्ट्र मंत्री हेन्री किसिंजर हे याबाबतीत प्रसिद्ध होते. यामुळेच पद सोडल्यानंतर सुद्धा जगभर त्यांची व्याख्यानं होत असत. त्यांच्या पुस्तकांना मागणी असते. नव्वदी पार केलेल्या किसिंजर यांनी अलीकडेच एक नवं पुस्तक लिहिलं आहे. नुकतेच दिवंगत झालेले आता अस्तंगत झालेल्या  सोव्हिएत रशियाचे प्रमुख मिखाईल गोर्बाचेव्ह असेच एक व्यक्तिमत्व होते.

पंतप्रधान पंडित नेहरु आणि त्यांच्यानंतर पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी पण जगभर नाव कमावलं होतं आणि बांगलादेश निर्मितीनंतर इंदिराबाईंनी जगभर आपला वचकसुद्धा निर्माण केला होता.

इंग्लंडचा राजा अथवा राणी इंग्लंडबरोबरच ऑस्ट्रेलिया, कॅनडा आणि इतर काही स्वतंत्र, सार्वभौम देशांचा राजा/ राणी किंवा राष्ट्रप्रमुख असतो.

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी तयार केलेल्या राज्यघटनेत अमेरिका आणि इंग्लंडच्या राज्यघटनांच्या काही चांगल्या तरतुदींचा समावेश केला आहे. मात्र इंग्लंडच्या राणीला वा राजाला  इंग्लंडच्या इतर पूर्वीच्या वसाहती राष्ट्रांप्रमाणे भारताच्या राष्ट्रप्रमुख म्हणून कायम ठेवले नाही. कॉमनवेल्थ परिषदेचा एक सदस्य म्हणून राणीला या परिषदेच्या पदसिद्ध अध्यक्ष म्हणून स्वीकारले, बस इतकेच.

इंग्लंडविषयी भारतीय जनतेत एक सुप्त आकर्षण आहे. बहुधा जगभर अनेक देशांतील लोकांत,  विशेषतः ब्रिटिश वसाहती असलेल्या राष्ट्रांत-  अशी भावना असणं शक्य आहे.  अमेरिकेविषयीसुद्धा असच आकर्षण आहे.

भारतातील अनेक लोकांना इंग्लंडमध्ये स्थायिक होण्याची, तिथलं नागरीकत्व घेण्याची इच्छा आहे. पोर्तुगालची साडेचारशे वर्षे वसाहत असलेल्या  गोवा, दमण आणि दीव इथल्या लोकांना आणि १९६१ आधी म्हणजे गोवा मुक्तीआधी  जन्मलेल्या लोकांना पोर्तुगालचं नागरिकत्व घेणं आजही शक्य आहे. अनेक जण याबाबत प्रयत्न करून लिस्बनची वाट धरत आहेत.

आपल्या आधीच्या वसाहतीतील लोकांना नागरिकत्व देण्याची   अशीच सवलत इंग्लंडने दिली तर काय होईल याची नुसती कल्पनाच करुन बघा.

दहा वर्षांपूर्वी कुटुंबियांसह युरोप सहल आखताना  इंग्लंडच्या वारीला आम्ही प्राधान्य आणि सर्वाधिक दिवस दिले होते. दुदैवानं  आमच्या सहलीची तारीख आठवड्यावर आली आणि तरीही मुंबईतली ब्रिटिश वकिलात व्हिसाबाबत निर्णय घेईना तेव्हा इंग्लंड वगळून आम्हाला युरोप दौरा करावा लागला होता याची खंत आजही आहे.

गोव्याहून मी बल्गेरिया आणि रशियाला गेलो तेव्हा विमानमार्ग बदलून मॉस्को ऐवजी रोमला थांबण्याची माझी संधी थोडक्यात हुकली होती. मात्र काही वर्षांपूर्वी रोममध्ये आणि इटलीत भरपूर दिवस मुक्काम गेला.

इंग्लंडबाबतही असं काही घडावं अशी गोड आशा आहे.

इंग्लंडच्या राणी साहिबा आपल्या हयातीतच अगदी पदग्रहण केल्यापासून एक दंतकथा बनल्या होत्या. तसं पाहिलं तर हे इंग्लंडची राणी किंवा राजा हे पद अगदी विचित्र आहे. घटनात्मक आहेच शिवाय वंश परंपरेनुसार. शिवाय राजा आणि राणी हे इंग्लंडच्या चर्चचे प्रमुख म्हणजे पोपच. आहे की नाही गंमत ?

धर्मप्रमुख म्हणून इंग्लंडच्या आर्च बिशप ची नेमणूक राणी किंवा राजा करतो, जसं पोप बिशप आणि कार्डिनल यांची नेमणूक करतात तसे. इंग्लंड हे धर्माधिष्ठित राष्ट्र आहे. चर्च ऑफ इंग्लंड हा इंग्लंडचा राजधर्म आहे, त्या अर्थाने इंग्लंड हे सेक्युलर राष्ट्र नाही हे अनेकांना माहितीही नसते.

ख्रिस्ती धर्मात चर्च ऑफ इंग्लंड किंवा अँग्लिकन चर्च हा नवा पंथ निर्माण झाला तो इंग्लंडच्या राजामुळेच. राजा आठव्या हेनरीच्या घटस्फोटाला पोप क्लेमेंट सातवा मान्यता देईना, म्हणून या राजाने सोळाव्या शतकात हा पंथ स्थापन केला.

या राजघराण्यातील सर्व विवाह, बाप्तिस्मा, अंत्यविधी अत्यंत काटेकोरपणे विशिष्ट चर्चमध्ये होत असतात. इंग्लंडचा भावी राजा किंवा राणी धार्मिक नसेल किंवा नास्तिक असेल किंवा दुसऱ्या धर्माचा, पंथाचा असला तर अँग्लिकन चर्चचा धर्मप्रमुख कसा बनेल असा प्रश्न निर्माण होऊ शकतो.

एलिझाबेथ राणी साहिबा फार बोलत नसायच्या, मात्र त्यांचं सूचक मौनसुद्धा बातमी बनायची. त्यांचा पेहराव, कॅप, गळ्यातला हार याविषयी लिहिलं जायचं. त्यांच्या शेजारी कोण आणि कसे म्हणजे कुठल्या क्रमाने उभे राहिले यावर सुद्धा. त्यांच्या नंतर गादीवर कुणाचा कितव्या क्रमांकावर हक्क यावर लिहिलं जायचं.

राणीला भेटायला कसं जायचं, तिथं कसं वागायचं याविषयी खूप शिष्टाचार असायचे, राणीच्या हातात नेहेमी हातमोजे असायचे. राणीसाहिबावर असं खूप लिहिलं गेलं आहे. तरी त्यांच्या बाबतचे औत्सुक्य कमी होत नाही.

पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांचे १९८० साली सत्तेवर पुनरागमन झाल्यानंतर भारतात १९८३ साली कॉमनवेल्थ राष्ट्र प्रमुखांची परिषद झाली. इंग्लंडची राणी या परिषदेच्या पदसिद्ध अध्यक्ष. त्यावेळी प्रिन्स फिलिप यांच्यासह त्या नवी दिल्लीत आल्या होत्या. या कॉमनवेल्थ परिषदेचे सदस्य असलेल्या अनेक देशांचे राष्ट्रप्रमुख नंतर गोव्यात चार दिवसांसाठी आले. ब्रिटिश पंतप्रधान मार्गारेट थॅचर अर्थात होत्याच. या ऐतिहासिक परिषदेचे वार्तांकन मी `द नवहिंद टाइम्स'साठी केलं. राणीसाहेब आणि प्रिन्स फिलिप मात्र दिल्लीहून लंडनला परतले होते. या दोघांविषयी वार्तांकन करण्याची माझी संधी हुकली. 

चाळीस वर्षांपूर्वी आताचे राजे चार्ल्स तृतीय आणि लेडी डायना स्पेन्सर यांचा विवाह जगानं अत्यंत  कुतूहलपूर्वक पाहिला  होता. त्यावेळी जगभर वृत्तपत्रांत याबद्दल रकानेच्या रकाने लिहिली गेली. बातमीदार म्हणून मीही याबाबत अपवाद नव्हतो.

प्रिन्स चार्ल्स आणि लेडी डायना स्पेंसर यांच्या जगभर गाजलेल्या शाही विवाहाचे वृत्तांकन आमच्या पणजी इथल्या `द नवहिंद टाइम्स' इंग्रजी दैनिकाने केले,  गोव्यातील वृत्तपत्रात लंडनच्या शाही लग्नाचे फोटो मिळविण्यासाठी त्याच दिवशी म्हणजे २९ जुलै १९८१ला  आम्ही खूप  आटापिटा केला होता.  त्याकाळात दुसऱ्या शहरांतल्या, देशांतल्या घटनांचे फोटो चारपाच दिवसांनंतर मिळायचे.

प्रिन्स चार्ल्स आणि डायना स्पेन्सर यांचे लग्न ठरले, तेव्हाच ते विसाव्या शतकातील सर्वांत मोठे शाही, सेलेब्रिटी लग्न असेल असे म्हटले जात असे. ब्रिटिश राजघराणे , ब्रिटिश पर्यटन खाते  आणि संपूर्ण जगभरातील प्रसारमाध्यमांतून या होणाऱ्या विवाहाविषयी प्रचंड गाजावाजा केला गेला.  त्यात तसे वावगे असे काहीही नव्हते.

यापूर्वी म्हणजे तीन दशकांपूर्वी १९४७ला राणी एलिझाबेथ व्दितीय यांचा स्वतःचा विवाह झाला तेव्हा ग्रेट ब्रिटन हे  जगातले  एक प्रमुख राष्ट्र असले तरी प्रसारमाध्यमांचे क्षेत्र आताइतके जनसामान्यांपर्यंत पोहोचले नव्हते.

मात्र १९८०च्या सुरुवातीच्या काळात प्रिन्स चार्ल्स आणि डायना यांची एंगेजमेंज वा  साखरपुडा झाला तेव्हा रेडिओ सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचला होता, वृत्तपत्रे शहरांत आणि खेड्यापाड्यांत जाऊ लागली होती आणि ब्लँक अँड व्हाईट टेलिव्हिजनचे  भारताच्या काही प्रमुख शहरांत आगमन झाले होते.

एके काळी ब्रिटिश साम्राज्याचा सूर्य मावळत नसे. त्यामुळे ब्रिटिश राजघराण्याविषयी जगात अनेक देशांत  कुतूहल होते.  एके काळी ब्रिटिशांनी जेथे राज्य केले होते त्या देशांत आणि इतरही ठिकाणी हा विवाह ठरला, तेव्हापासूनच पुढील काही महिने  हे लग्न म्हणजे एखाद्या परिकथेतील गोड सोहोळा. 'फेरीटेल वेडिंग'  आहे असेच वृत्तपत्रांतून आणि इतर प्रसारमाध्यमातून रंगविले जात होते.

याचे एका कारण म्हणजे खुद्द डायना यांचे व्यक्तिमत्व होते. प्रिन्स चार्ल्सने तिशी पार केली असली तरी डायना स्पेन्सर लग्नाच्यावेळी विशीच्या आत होती.  ती आता राजघराण्याचा भाग होणार होती. प्रसारमाध्यमातून  ब्रिटिश राजघराण्याच्या परंपरा, या शाही विवाहाची पूर्वतयारी, डायना यांच्या कुटुंबाची पार्श्वभूमी वगैरे संदर्भात भ्ररपूर काही लिहिले जात होते. या शाही लग्नानिमित्त स्मरणिका ठरतील अशा अनेक वस्तू बाजारात आल्या होत्या.

दिनांक २९ जुलै १९८१ला पार पडलेला हा शाही विवाह त्या काळात सर्वाधिक लोकांनी टेलिव्हिजनवर पाहिलेली घटना होती.

जगभर लोकांच्या कुतूहलाचा विषय बनलेली या घटनेचा वृत्तांत देण्याबाबत पणजी येथे  'नवहिंद टाइम्स'मधील आमच्या संपादकांनी मोठी व्यूहरचना केली होती. लग्नाची बातमी पीटीआय वगैरे वृत्तसंस्थांकडून ताबडतोब मिळणे शक्य होते. मात्र छायाचित्रांच्या बाबतीत तसे नव्हते.

१९८०च्या दशकाच्या सुरुवातीस राष्ट्रीय आणि प्रादेशिक वृत्तपत्रे फोटोंसाठी फार मोठया प्रमाणात प्रेस इन्फॉर्मशन ब्युरो (पीआयबी) वर अवलंबून  असत. दिल्ल्लीतून पीआयबीने पाठविलेली तीन-चार दिवसांपूर्वीच्या घटनांची  छायाचित्रे  सर्वच वृत्तपत्रे वापरत.असत. लंडन येथील  या शाही विवाहसोहळ्याची छायाचित्रे त्याच दिवशी मिळणे अशक्यच होते.

त्याकाळात महाराष्ट्रात टेलिव्हिजन फक्त मुंबई आणि नजिकच्या परिसरात दिसत असे. जवळपास कुठे टेलिव्हिजन टॉवर्स नसल्याने गोव्यातही टेलिव्हिजनचे कार्यक्रम पाहता येत नसे. असे असले तरी   'द नवहिंद टाइम्स'चे संपादक बिक्रम व्होरा हे गोव्यात टेलिव्हिजन सुविधा असणाऱ्या अगदी बोटावर मोजणाऱ्या व्यक्तींमध्ये होते. 

त्यासाठी त्यांनी मिरामार समुद्रकिनारी असलेल्या आपल्या बंगल्यात मुंबई दूरदर्शन केंद्राचे कार्यक्रम पाहता यावे यासाठी  आपल्या टेलिव्हिजनसाठी एक उंच अँटेना लावली होती.

त्याशिवाय त्या अँटेनाला एका बुस्टरही लावला होता. त्यामुळे मुंबई दूरदर्शन केंद्राने प्रसारीत केलेले सर्व कार्यक्रम त्यांना अगदी स्पष्टपणे पाहता येत असत.

गोव्यात असलेल्या या दुर्मिळ सुविधेचा वापर करून या लग्नाचे छायाचित्र वापरण्याचे  संपादक व्होरांनी ठरविले होते. त्यानुसार लग्नाच्या तारखेच्या आदही काही दिवस फोटोग्राफर संदिप  नाईक  याने संपादकांच्या घरी जाऊन रंगीत तालीम घेतली.

टेलिव्हिजनसमोर कॅमेरा स्टॅन्ड लावून त्याने टेलिव्हिजनवर चाललेल्या कार्यक्रमाचे चांगल्यात चांगले फोटो काढण्याचा सराव केला.

त्यानंतर लग्नाच्या दिवशी संध्याकाळी दूरदर्शनच्या बातम्यांच्या वेळी संदिप सह संपादक आणि आम्ही काही बातमीदार  टेलिव्हिजनसमोर श्वास रोखून उभे होतो.

त्या  शाही लग्नाच्या बातम्या आणि चित्रे दाखविली जाऊ लागली तसे संदिप  कॅमेराची बटणे खटाखट दाबू लागला. लग्नाचे व्हिजुल्स चालू असेपर्यंत  कॅमेराचे शटर वेगाने फिरत गेले. व्हिजुल्स संपेपर्यंत संदिप  तणावाने घामाघूम झाला होता.

त्यानंतर तो वेगाने फोटोच्या प्रिन्टस काढण्यासाठी निघून गेला आणि आम्ही इतर जण दैनिकाच्या ऑफिसात गेलो. एक तासानंतर संदिप  फोटोंच्या प्रिन्टस घेऊन आला तेव्हा एकदम खुशीत होता.

काही फोटो अगदी मस्त आले होते.

संपादकांनी त्यापैकी एका फोटोची  छापण्यासाठी निवड केली.

फोटो अर्थातच पान एकवरच  जाणार होता. दु सऱ्या दिवशीच्या नवहिंद  टाइम्सच्या पान  एकवर लग्नाच्या बातमीसह तो फोटो प्रसिद्ध झाला.

फोटो कॅप्शनवर  'दूरदर्शन फोटो बाय संदिप नाईक '  अशी बायलाइनही होती !

त्याकाळात द नवहिंद टाइम्स हे गोव्यातील एकमेव इंग्रजी दैनिक होते.  दुसऱ्या दिवशी गोव्यातील सर्वच मराठी वृत्तपत्रांनीं चार्ल्स-डायनाच्या लग्नाची बातमी छापली पण त्या लग्नाचा फोटो केवळ नवहिंद टाइम्सकडेच होता !

संपादक बिक्रम व्होरांनी केलेले नियोजन कमालीचे यशस्वी ठरले होते. त्यानंतर पुढे अनेक दिवस म्हणजे गोव्यात टेलिव्हिजन टॉवर येईपर्यंत काही विशेष बातम्यांसाठी या दैनिकात टेलिव्हिजन फोटोची बायलाईन्स असे.

संपादक बिक्रम व्होरा नंतर अनेक वर्षे आखाती देशांतील गल्फ न्यूज आणि खलीज टाइम्स या आघाडीच्या दैनिकांचे संपाद्क होते.  

प्रिंस ऑफ वेल्स चार्ल्स  आणि डायना यांच्या दोन्ही मुलांची लग्ने झाली तेव्हाही याविषयी आणि अनेक वादग्रस्त घटनांविषयी  भरपूर लिहिलं गेलं.

आपल्या लग्नाआधी तेव्हाचे  प्रिन्स ऑफ वेल्स चार्ल्स हे  मुंबईला आले होते तेव्हा अभिनेत्री  पद्मिनी कोल्हापुरे यांनी त्यांच्या गालावर चुम्बन घेऊन मोठी खळबळ उडून दिली होती.  या १९८० साली झालेल्या घटनेची जगभर चर्चा झाली होती.

नंतर पद्मिनी कोल्हापुरे स्वतः  लंडनला  गेल्या तेव्हा ``प्रिन्स चार्ल्सचे चुंबन घेणाऱ्या तुम्हीच काय ? '' असा प्रश्न त्यांना विमानतळावरच्या एका अधिकाऱ्यानं विचारला होता असं  या अभिनेत्रीनं सांगितलं आहे.

पद्मिनी कोल्हापुरे यांच्या सिनेमांना विसरलेले अनेक सिनेमाप्रेमी लोक हे चुंबन प्रकरण मात्र विसरलेले नाहीत.  

जगभर लंडनच्या या शाही कुटुंबाविषयी लिहिलं गेलं ते इंग्लंडच्या आंतरराष्ट्रीय पातळीवर असलेल्या स्थानामुळं आणि राणी साहिबा एलिझाबेथ यांच्या व्यक्तिमत्वामुळं. राजे चार्ल्स तृतीय हे इंग्लंडच्या राजघराण्यातल्या शतकांपासून चालत आलेल्या परंपरा आणि संकेत पाळतील कि नाही याबद्दल रास्त  शंका आहेत.

इंग्लंडच्या राज्यघटनेची अधिकृत मान्यता असलेले हे राजघराणे चालू ठेवायचे कि नाही याविषयीसुद्धा या देशाचे नागरिक फेरविचार करु शकतात.

इंग्लंडच्या राजघराण्याविषयी असलेले जागतिक वलय  मात्र पुढच्या काही वर्षांत कमी होईल  अशी चिन्हं नाहीत.

सद्याच्या इंग्लंडच्या राजाचा एक मुलगा प्रिन्स हॅरी राजघराण्याचा हक्कांचा आणि विशेषाधिकारांचा त्याग करून सामान्यजनांचं जीवन जगण्यासाठी आपली पत्नी आणि मुलं  यांना घेऊन अमेरिकेला राहायला गेला आहे, तिथंही हे राजघराणं त्याचा कायम पिच्छा करेल.  

Camil Parkhe