Thursday, April 22, 2021

A case of news story on ragging in Goa college

A case of news story on ragging in Goa college

 ‘There is a complaint of a ragging case in Goa Dental College (DMC). The victim girl is ready to speak. Rush to Mapusa along with a photographer.’ Bikram Vohra, Editor of The Navhind Times, said this to me as soon I entered the newspaper office. I immediately left Panjim for Mapusa.

I had joined as a reporter for Panjim-based The Navhind Times in 1981. Later I registered for the M. A. (Philosophy) course of the Bombay University. (Goa University was founded a couple of years later.) Since I was still a student, the editor had allotted to me the beat of a campus reporter along with the crime-court beats.
That was the reason the newspaper editor had sent me to the girl's house in Mapusa to report on the ragging case at the dental college.
Forty years after this incident, now I faintly recall that the complainant girl's house was located at the foot of Altinho (a hillock in Portuguese) in Mapusa. When I reached her home, the girl's father received me. After casting a glance at the living room, I realised that the family was pretty rich.
As soon as I handed over my visiting card, the girl's father introduced himself and gave me his own visiting card. Petkar, a lawyer, was a standing counsel for the Central Government. He immediately explained to me that he was authorised to represent as a lawyer the Union government in cases involving the Union government.
Although I regularly attended hearings at the Panjim bench of the Bombay High Court as a Crime and Court reporter, I was hearing of this designation for the first time. I now knew that the thick volumes of books in the built-in wall cupboards in the living hall were law books.
Petkar briefed me on the case until the tea and biscuits arrived at the table. He said his daughter, who was in her first year at the Goa Dental College in Bambolim, located eight to 10 km from Panjim, was being ragged by her seniors for the past few days and that the girl was ready to talk to me about it. As a lawyer, he was careful about all the legal issues in the case, he explained to me. Soon after, his daughter came out of the inner room and sat on the sofa next to her father in front of me.
My interview as a reporter now began. My questions started pouring in.
Who were the persons involved in ragging? What were the methods of ragging and how many days was this trouble going on? Has she reported the matter to the teachers or the college authorities?
This incident dates back to the 1980s when there were no separate laws or regulations related to ragging. Till that day, I had never heard of ragging complaints or newspaper reports related to ragging cases. Nonetheless, I was asking my questions from the perspective of a crime reporter –crime and court were the additional twin beats I covered.
While answering the questions, the girl often stumbled and kept on looking at her father for help. Her lawyer father would come to the rescue of his daughter, and just as she was completing half the sentences herself, he was providing additional information. I was directing my questions back to the girl and Petkar, as a seasoned lawyer, would strengthen his daughter’s position by providing more details about the ragging.
When I arrived at The Navhind Times office with details of the ragging as given by the girl and her father, the editor immediately summoned me to his cabin. Instinctively, I knew that the ragging case would be a major story in our newspaper’s next edition (the term ‘Breaking news’ was not common during those days).
‘Yes Camil, tell me what’s the story?’ Editor Vohra asked me as he drew with his left hand pictures of aeroplanes on the notepad on his desk. During those years, Vohra was one of the expert aviation journalists in the country. Drawing aeroplanes pictures on papers and notepads was his habit.
Although only 28 years old, Bikram Vohra was a seasoned journalist. He had learnt journalism lessons under the tutelage of Khushwant Singh, editor of the most widely circulated English weekly, The Illustrated Weekly Of India. Moreover, he had also appeared as a 'quiz master' on ‘Doordarshan’ television channel even before the small box had reached all households in the country.
I started briefing the editor about the ragging story. A large number of students in her class and also senior students in the dental college were ragging that girl in various ways. The modus operandi of the ragging was, of course, not as severe as reported on college campuses in later years.
Materials like plaster of Paris used for molds made in dentistry at the dental college were being stuffed in her mouth. She was isolated everywhere in class, college campus and no one was allowed to talk to her. While the students travelled from Panjim to Bambolim and back, the girl student was not allowed a seat and she was deliberately pushed when the college bus was moving. There were many complaints of this nature.
I would have typed this news slowly on a typewriter, then the sub-editor or the chief deputy editor would correct the spellings in that news copy. The editor did not have the patience.
He quickly pulled the notepad forward, lifted a pen from the pen stand, tilted his neck, and began to write the story with his left hand. In between, he sought from me some details of the story. He wrote the one-and-half page news in 15 minutes and placed it before me.
I did not find any factual or other error in the copy except for the wrong spelling of 'Parke' instead of 'Parkhe' as my surname in the story byline.
‘Done?’ Vohra asked me and as soon as I said `yes’, he got up from the chair, lit a cigarette and went to the balcony of his cabin.
The Navhind Times and (Marathi Navprabha) offices were then located in a tiny one-storeyed bungalow-type building with a tiled roof. From the balconies, we reporters could see the Mandovi river and the Dayanand Bandodkar road, connecting Miramar and Panjim.
The story handwritten by the editor was typed by his personal assistant and then handed over to the news desk. The news desk did not have to do any work on that story, which appeared as the anchor story on page one the next day. As was his wont with all the stories he cleared, the editor had also given the headline for the story.
The news was carried on Sunday. Despite being the capital of Goa, Panjim is very quiet on Sundays. The editor, chief reporter, and other senior journalists were on weekly off on that day. I stayed at home in Taleigaon on Monday, my weekly off. So I had absolutely no idea what was going on in our newspaper office in my absence that day.
I learnt on Tuesday morning that two buses of the Goa Dental College had arrived at The Navhind Times office on Monday morning. Students wearing white aprons got out of it and stormed into the newspaper office. During those days, there were no security guards at newspapers or any other offices. A delegation of the agitated students met Editor Vohra to express their objections against the ragging case story in the newspaper.
The news of the ragging incident that we had published was not true at all, the students claimed. There was no ragging of that girl or anyone else, the students said, claiming that the news had defamed the Goa Dental College and its students.
I have no idea how Editor Bikram Vohra pacified those angry students. The next day, in Tuesday’s edition, The Navhind Times carried a corrigendum at the bottom of the third page. Quoting the students, it said that no ragging had taken place at the dental college. The editor had also apologised for the agony the news had caused to the students and others.
After seeing this corrigendum in Tuesday's issue and then talking to other colleagues, I realized what had taken place in the office a day earlier in my absence.
Before writing this sensational report of ragging, I and my editor had not followed the basic principle of talking to all involved parties, in this case the Goa Dental College dean as well as the students against whom the ragging charges were levelled.
However, after talking to the students, the newspaper editor had accepted his mistake and immediately followed the other convention in journalism, of issuing a corrigendum. Mind you, issuing a corrigendum is not easy for any editor – it is always issued in the name of the editor, no matter who is responsible for the blunder. Corrigendum reflects and affects the credibility of any newspaper.
Most surprisingly, no one in the newspaper held me responsible for such a major blunder. That was mainly because the editor himself had written the news story on ragging. And those days, fresh from my college days, I was too small in the newspaper hierarchy to be held responsible.
Fortunately the Goa Dental College students were also satisfied with the tendered apology.
Neither the allegedly ragged 'victim' nor her father, a reputed lawyer, contacted me or our newspaper to defend their charges.
The college girl student had obviously levelled baseless ragging allegations for some reasons I never leant. Her lawyer father too had apparently fallen prey to the bogus charges of his lone daughter. I, also a crime and court reporter, had also unwittingly been a victim in this case.
Such unforgivable human mistakes can happen in journalism or any business or field. Often they are not intentional. Therefore, it is wise to accept those mistakes in time, and control the situation by controlling the damage. Editor Bikram Vohra withdrew the issue without making it a matter of prestige and the issue was immediately dropped.
Within a year or two, Bikram Vohra travelled to the Gulf countries for better prospects, where he worked for three decades as an editor for the Gulf News and the Gulf Times. His quirky style articles are occasionally published in The Times of India.
During this period, the office of the newly established Goa University was temporarily opened at Bambolim in a building adjacent to the Dental College. Although the DMC students and I never met face to face in this case, I did not have the courage to go to the Goa University office for news after this controversial news. After that apology, the matter was settled on the same day in the eyes of all those involved.
I have kept hundreds of cuttings with my printed name or byline since 1974. There is of course, no scrap of this controversial news that appeared at the top of page one.
In my long career in English-language journalism, I have had many other instances of misinformation, inadvertently, or careless. However, the news of ragging not happening and the students' march on our daily is a big incident. After a period of three-and-half decades, this unjust and easily avoidable phenomenon in journalism still lingers in my mind.

Wednesday, April 21, 2021

महाराष्ट्रातील ख्रिस्ती मतदारांचा कौल कुणाला ?

 

महाराष्ट्रातील ख्रिस्ती मतदारांचा कौल कुणाला?
‘अक्षरनामा'  पडघम - राज्यकारण
कामिल पारखे


  • प्रातिनिधिक छायाचित्र
  • Mon , 22 April 2019
  • महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येत ख्रिस्ती समाजाचे प्रमाण अवघे दोन टक्के आहे! लोकसंख्येच्या प्रमाणात राज्यातील ख्रिस्ती समाजाची सर्वाधिक संख्या आहे ती कॉस्मोपॉलिटन मुंबई आणि या महानगराच्या उपनगरांत. याचे कारण म्हणजे पोर्तुगीज संस्कृतीचा वारसा असलेला मूळचा गोवन आणि त्याचप्रमाणे पालघर जिल्ह्यातील वसईचा कॅथॉलिक समाज इथे मोठ्या संख्येने स्थायिक आहे. तसेच दक्षिणेतील कॅथॉलिक आणि प्रोटेस्टंट पंथीय केरळी, तामिळ, तेलुगू, बंगाली, कारवारी, मँगलोरीयन ख्रिस्ती समाज आणि पश्चिम महाराष्ट्र, मराठवाडा व इतर प्रदेशातील लोक मुंबई आणि नजीकच्या परिसरात असल्याने तेथील अनेक विधानसभा-लोकसभा मतदारसंघांत ख्रिस्ती समाजाची मते निर्णायक नसली तरी महत्त्वाची ठरू शकतात.

    मुंबईखालोखाल ख्रिस्ती समाजाचे सर्वाधिक प्रमाण वसई तालुक्यात आहे. वसईत पोर्तुगीजांची सत्ता होती. पोर्तुगीजांच्या ताब्यातील आणि चिमाजीअप्पांनी चढाई केलेला वसईचा किल्ला अजूनही एक महत्त्वाचे ऐतिहासिक पर्यटनस्थळ आहे. वसईच्या या पोर्तुगीजांनीच मुंबई बेट इंग्रजांना लग्नात आंदण म्हणून दिले आणि हिंदुस्थानात इंग्रजी सत्तेचा शिरकाव झाला, हा इतिहास आहे. वसई तालुक्यात सर्वच खेड्यापाड्यांत कॅथॉलिकांची संख्या मोठ्या प्रमाणात आहे. तेथे फिरताना चौकाचौकांतील क्रूस आणि मदर मेरीचे पुतळे पाहून नवागताला गोव्यात आल्याचा आभास होतो.

    यामुळेच व्हॅटिकनने या तालुक्यासाठी १९९८ साली खास नवा धर्मप्रांत स्थापून तेथे थॉमस डाबरे या भूमिपुत्राची बिशप म्हणून नेमणूक केली होती. भौगोलिकदृष्ट्या भारतातील हा एक अगदी छोटा धर्मप्रांत! येथील ख्रिस्ती लोकांची स्वत:ची वेगळी बोलीभाषा आहे, आगळीवेगळी संस्कृती आहे. दोन दशकांपूर्वी अल्पसंख्याकांचा प्रतिनिधी महाराष्ट्र मंत्रिमंडळात हमखास असे. त्या काळी वसईतून किंवा मुंबईतून निवड झालेल्या ख्रिस्ती आमदाराची महाराष्ट्राच्या मंत्रिमंडळात निवड होत असे.  

    मुंबई आणि वसाईखालोखाल पुणे जिल्ह्यात आणि त्यापाठोपाठ अहमदनगर जिल्ह्यात ख्रिस्ती समाजाची संख्या लक्षणीय आहे. पुणे जिल्ह्यातील ख्रिस्ती समाज मुंबईप्रमाणेच स्थलांतरित कुटुंबांचा आहे. पश्चिम महाराष्ट्र, मराठवाडा आणि विदर्भातून कामधंद्यानिमित्त मोठ्या संख्येने पुणे आणि पिंपरी चिचंवड या उद्योगनगरीत स्थलांतरित झाले आहेत. याशिवाय या ख्रिस्ती समाजात गोवन, मूळचा गोवन असलेला सीमाभागेतील बार्देसकर समाज, मल्याळी, तामिळ वगैरे लोकांची संख्या लक्षणीय आहे. अहमदनगर, पुणे आणि पिंपरी-चिंचवड या शहरांतल्या काही ठिकाणी महापालिकेच्या निवडणुकीत या समाजाचे मतदान निर्णायक ठरू शकते अशी परिस्थिती आहे.  

    अहमदनगर शहर आणि जिल्हा हे महाराष्ट्रीयन ख्रिस्ती जनतेचे ‘जेरुसलेम’ मानले जाते, इतके या परिसराचे या समाजाशी ऋणानुबंध आहेत. याचे कारण दोनशे वर्षांपूर्वी येथे प्रथमच मोठ्या प्रमाणात धर्मांतर होऊ लागले आणि धर्मांतराची ही लाट अनेक दशके चालू राहिली. त्याचे लोण नंतर शेजारच्या गोदावरीच्या तीरावरील औरंगाबाद जिल्ह्यात पसरले. त्यामुळेच या दोन जिल्ह्यांत गावोगावी चर्च आढळतात. या चर्चतर्फे मराठी-इंग्रजी माध्यमाच्या शाळा आणि दवाखाने चालवले जातात.  

    मराठवाड्याच्या लातूर वगैरे जिल्ह्यातही ख्रिस्ती समाज आहे. श्रीरामपूर तालुक्यातील हरेगाव येथे सप्टेंबरच्या दुसऱ्या शनिवारी आणि रविवारी होणाऱ्या मतमाऊलीच्या म्हणजे मारियामातेच्या यात्रेला संपूर्ण महाराष्ट्रातील ख्रिस्ती समाज लाखोंच्या संख्येने येतो, तेव्हा मराठी ख्रिस्ती समाजाचे राज्यातील अस्तित्व, जनसंख्येचे प्रमाण आणि संभावित व्होट बँक यांचा थोडाबहुत अंदाज येतो. मतमाऊलीच्या यात्रेच्या वेळी मारियामातेच्या दर्शनाला फुले-हार आणि मेणबत्त्या घेऊन येणारे विविध पक्षांचे स्थानिक राजकीय पुढारी ढोल-ताशांच्या गजरात आपल्या आगमनाची वर्दी जमलेल्या गर्दीला करून देता असतात ते यामुळेच. 

    पश्चिम महाराष्ट्रातील आणि मराठवाड्यातील ख्रिस्ती जनता पूर्वाश्रमीची दलित असली तरी रिपब्लिकन पक्षांशी वा दलित चळवळीशी क्वचितच एकरूप झाली. दलित वर्गांतून ख्रिस्ती झालेली जनता अनेकदा ‘जय भीम’ आणि ‘जय ख्रिस्त’ या संबोधनाच्या पेचात अडकलेली असते. दादासाहेब रूपवतेंच्या काळात पहिल्यांदाच राज्यातील सत्ताधारी पक्षाला अहमदनगर आणि औरंगाबाद जिल्ह्यांतील एक व्होट बँक म्हणून ख्रिस्ती समाजाची ओळख पटली होती. नंतर मात्र हा समाज विशिष्ट पक्षाच्या दावणीला जुंपला गेला किंवा गृहित धरला गेला. राज्यातील प्रत्येक जातीजमातीला राजकीय नेतृत्व लाभले, तसे या समाजाचे  झाले नाही. त्यामुळे कदाचित असे झाले असेल.  

    महाराष्ट्राच्या सीमेच्या असलेल्या कोल्हापूर, सिंधुदुर्ग आणि कर्नाटकातील बेळगाव या जिल्ह्यांत बार्देस्कर समाज या नावाने ओळखला जाणारा एक वेगळाच ख्रिस्ती समाजघटक आहे. घरांत कोकणी भाषा बोलणाऱ्या आणि डिसोझा, फर्नांडिस, गोन्सालवीस अशी पोर्तुगीज धाटणीची आडनावे धारण करणारा हा समाज मूळचा गोव्यातील बार्देस या तालुक्यातील. अठराव्या शतकामध्ये पोर्तुगीज राजवटीत बार्देस तालुक्यातील अनेक ख्रिस्ती कुटुंबांनी ब्रिटिश इंडियातील सीमाभागांत स्थलांतर केले आणि तेथेच आपले मूळ धरले. तेथे शेतजमिनी घेतल्या, मासेविक्रीचा व्यवसाय केला. मात्र गेली दोन-तीन शतके या बार्देस्कर मंडळींनी गोव्यातील आपल्या मूळ गावाशी, तेथील जमीनजुमल्याशी आणि कोकणी भाषेशीही फारकत घेतलेली नाही हे विशेष.

    त्यांच्या गोवा या  मूळ वतनभूमीत मात्र त्यांची संभावना ‘घाटी’, ‘घाटावरचे’ अशीच केली जाते! सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील सावंतवाडी, वेंगुर्ला, मालवण तालुक्यांत आणि कोल्हापूर जिल्ह्यातील आजरा, चंदगड, इचलकरंजी तालुक्यांत बार्देस्कर समाजाची संख्या लक्षणीय आहे. या तालुक्यातील जुनी चॅपेल्स आणि चर्च शंभर-दोनशे वर्षांची जुनी आहेत. सीमाभागातील ही बार्देस्कर मंडळी खरे तर समाजशास्त्रज्ञांसाठी आणि कोकणी-मराठी भाषाअभ्यासकांसाठी संशोधनाचा विषय ठरू शकतात. या बार्देस्कर मंडळींपैकी अनेकजण आज पुणे, पिंपरी-चिंचवड आणि मुंबईत स्थायिक झाले आहेत.      

    महाराष्ट्रातील ख्रिस्ती समाज असा विविध शहरांत आणि जिल्ह्यांत विभागला आहे. एकच धर्म असलेला हा समाज कॅथॉलिक, प्रोटेस्टंट, ऑर्थोडॉक्स वगैरे पंथांत विभागला आहे. या समाजातील विविध प्रदेशांतील विविध समाजघटकांची संस्कृती, जीवनशैली, आर्थिक राहणीमान, भाषा आणि बोलीभाषाही विभिन्न आहेत. त्याचप्रमाणे मूळ हिंदू धर्मातील अठरापगड जातीजमाती पोटजाती ख्रिस्ती मानल्या जाणाऱ्या लोकांतही असतात. उदाहरणार्थ, सारस्वत, नायर, नंबुद्रीपाद, रेड्डी, महार, मातंग, भंडारी, क्षत्रिय, चर्मकार वगैरे वगैरे. आपल्या महाराष्ट्रात कांबळे, केळकर, टिळक, सोनकांबळे, वाघ, बनसोडे वगैरे ख्रिस्ती आडनावांवरून जाणकारांना त्यांच्या मूळ जातीचा लगेच संदर्भ लागतो, त्याचप्रमाणे गोन्सालवीस, मॅथ्यू, अब्राहाम, थॉमस, फर्नांडिस, नायडू, वर्गिस  संगमा, मुंडा या नावावरून त्या ख्रिस्ती व्यक्तीची मूळ प्रादेशिक पार्श्वभूमी चटकन लक्षात येते. 

    वसईतील ख्रिस्ती समाजाचे लातूरच्या वा अहमदनगरच्या ख्रिस्ती समाजाशी किंवा मालवणच्या बार्देस्कर समाजाशी कुठलेच साम्य नाही. तसेच गोवन ख्रिस्ती लोकांचे तामिळ व मल्याळी ख्रिस्ती लोकांशी रोटीबेटीचे व इतर कसलेही संबंध नसतात. अगदी एकाच शहरात राहणारे हे लोक एकाच चर्चमध्ये दर रविवारी प्रार्थनेसाठी एकत्र येत असले तरीसुद्धा! एवढी वैविधता आणि विरोधाभास देशातील इतर कुठल्याही धार्मिक समुदायात आढळणार नाही. हा विरोधाभास असूनसुद्धा इतरांच्या म्हणजे बहुसंख्य समाजाच्या दृष्टिकोनातून हा ख्रिस्ती समाज हा एकगठ्ठा, एकजिनसी एक धार्मिक समूहच असतो. याचे कारण बहुतेकांना ख्रिस्ती धर्माच्या वैश्विक स्वरूपाची आणि त्याचप्रमाणे पंथीय भेदांची माहिती नसते. त्यामुळे अनेकदा काही विचित्र प्रसंग आणि गंमतीजमतीही होतात.  

    तर असा हा महाराष्ट्रातील अठरापगड जातीजमातींचा, विभिन्न भौगोलिक संस्कृतींचा, वेगवेगळ्या बोलीभाषा आणि भाषा बोलणाऱ्या आणि विविध पंथांच्या ख्रिस्ती समाजाला देश वा महाराष्ट्र पातळीवरच्या निवडणुकीच्या संदर्भात व्होट बँक म्हणून एक समुदाय म्हणून संबोधता येईल काय? देशात लोकसंख्येच्या दोनअडीच टक्के प्रमाण असल्याने या समाजाला राजकीय पक्षांना दुर्लक्षित करता येणे शक्य नाही, हे अनेकदा दिसून आले आहे. मनोहर जोशी लोकसभेचे सभापती असताना त्यांच्या मुंबई लोकसभा मतदारसंघातून २००४ साली अल्पमतांच्या फरकाने निवडणूक हरले, तेव्हा त्या मतदारसंघात काही भागात लक्षणीय संख्या असलेल्या ख्रिस्ती मतदारांची नाराजी त्यांना भोवली, असा जाहीर ठपका त्यावेळी ठेवण्यात आला होता  

    ख्रिस्ती समाजात प्रचंड वैविधता असली तरी त्यांना एकत्र गुंफणारे काही समान धागे आहेत. देशातील बहुसंख्य ख्रिस्ती समाज हा पूर्वाश्रमीच्या मागासवर्गीय आणि ईशान्य राज्यांत आदिवासी समाजांतून आला आहे. त्यांचे सण आणि उपासनापद्धती आणि अगदी आहारसुद्धा (मांसाहार आणि बीफसेवन) सर्वसाधारणपणे समान आहे. देशांत विविध ठिकाणी संघ परिवाराच्या माध्यमातून होणाऱ्या हल्ल्यांचे हा समाज लक्ष्य बनलेला आहे. या सगळ्या बाबींचा परिपाक म्हणून एक व्होट बँक म्हणून एका विशिष्ट पक्षाला व विचारधारेला मते देण्याची या समाजाची अगदी जुन्या काळापासूनची परंपरा आहे. गेल्या काही वर्षांत मात्र गोव्यात आणि अगदी अलीकडेच ईशान्य प्रांतांतील ख्रिस्ती बहुसंख्य असलेल्या राज्यांतील मतदारांनीही भाजपसारख्या खुलेपणाने हिंदुत्ववादी राजकारण करणाऱ्या पक्षाला मते दिली आहेत! अर्थात तिथल्या निवडणुकांत भाजपने विकासावर भर देऊन हिंदुत्व, घरवापसी, बीफ बॅन वगैरे मुद्दे गुंडाळून ठेवले होते.  

    गेल्या वर्षी दिल्लीचे आर्चबिशप अनिल कुटो यांनी आपल्या धर्मप्रातांतील ख्रिस्ती जनतेला उद्देशून लिहिलेल्या पत्रात २०१९ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीसाठी प्रार्थना करण्याचे आवाहन केले होते. गोव्याचे आर्चबिशप फिलिप नेरी फेराव यांनीही आपल्या पास्टरल पत्रात देशाची राज्यघटना धोक्यात आहे, असे विधान केले होते. या दोन्ही घटनांनंतर त्यावेळी मोठा गहजब माजला होता. देशातील राजकीय परीस्थितीबाबत चिंता व्यक्त करण्याचे काही कारण नाही, असाच त्यावेळी सगळ्यांचा सूर होता. मात्र काही महिन्यानंतर चित्र पालटले आणि आता राजकीय नेत्यांबरोबरच इतरही अनेक जण असाच सूर आळवत आहे हे विशेष! देशातील ख्रिस्ती जनता अल्पसंख्य असली तरी पूर्णतः दुर्लक्षित करण्यासारखी नाही हे यावेळी सिद्ध झाले.   

    महाराष्ट्रात तिसऱ्या टप्प्यात म्हणजे एप्रिल २३ ला पुणे, अहमदनगर, शिर्डी, औरंगाबाद, रत्नागिरी-सिंधुदुर्ग या लोकसभा मतदारसंघांत मतदान होणार आहे. येथे ख्रिस्ती मतदारांची संख्या अगदी लक्षणीय आहे. चौथ्या आणि अखेरच्या टप्प्यात एप्रिल २९ रोजी मुंबई आणि पालघर येथे मतदान होणार आहे. तेथे तर राज्यांतील सर्वाधिक ख्रिस्ती मतदार आहेत. महाराष्ट्रातील हे ख्रिस्ती मतदार एका विशिष्ट पक्षाला एकगठ्ठा मतदान करतात का, त्यांची समाज म्हणून इतर जातीजमातींप्रमाणे एक व्होट बँक असते काय, असे प्रश्न विचारात घेण्यासारखे आहेत. 

    ख्रिस्ती समाजाचा राजकीय चेहरा म्हणून एकाही व्यक्तीला राज्यपातळीवर मान्यता मिळालेली नाही. पालघर जिल्ह्यात वसईत एखाद-दुसऱ्या आमदारकीवर या समाजाला समाधान मानावे लागते आहे. निवडणुकीचे निकाल लागल्यानंतर एखाद्या विशिष्ट समाजाने एखाद्या मतदारसंघात व राज्यपातळीवर कुठल्या उमेदवाराला वा पक्षाला मत दिले हे उघड होतेच. पुढील दोन टप्प्यांत होणाऱ्या लोकसभेच्या निवडणुकीत राज्यातील ख्रिस्ती मतदारांची सुप्त स्वरूपातील व्होट बँक कुणाला झुकते माप देते, हे २३ मेच्या निकालानंतर कळेलच. 

  • https://www.aksharnama.com/client/article_detail/3223?fbclid=IwAR3pwv3zNYTM0sE5o1kUPV8YNz2fezdy2KVVqvMBsA_XwkqFVMXnHz2CXPA



Thursday, April 8, 2021

पुरस्कारांच्या हकिकती गमतीशीर, सुरस चमत्कारिक असतात !

 अनेक पुरस्कारांच्या हकिकती गमतीशीर, सुरस आणि चमत्कारिक म्हणाव्या अशाच असतात !

‘अक्षरनामा’  पडघम - साहित्यिक
कामिल पारखे

  • भारतरत्न व पद्म पुरस्कारांची चिन्हे आणि विजय तेंडुलकर व पु. ल. देशपांडे
  • Tue , 16 March 2021
  • मराठीतील ज्येष्ठ कादंबरीकार नंदा खरे यांनी नुकताच त्यांच्या ‘उद्या’ या कादंबरीला जाहीर झालेला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार स्वीकारायला नकार दिला. त्यासाठी त्यांनी यापुढे कुठलाही पुरस्कार स्वीकारायचा नाही, असे चार वर्षांपूर्वीच ठरवले आहे आणि समाजाने आजवर आपल्याला खूप काही दिले आहे, अशी कारणे दिली. त्यांच्या या भूमिकेचे स्वागत महाराष्ट्रात स्वागत केले जात आहे. विशेषत: आपल्याला पुरस्कार मिळावा, यासाठी प्रयत्नशील असलेल्या आणि अर्जदार असलेल्यांच्या साहित्य जगात नंदा खरे यांची भूमिका खूपच प्रशंसनीय आणि दुर्मीळ स्वरूपाची आहे. त्यानिमित्ताने भारतातल्या काही पुरस्कारांच्या रंजक हकिकती सांगणारा हा लेख...

    ....................................................................................

  • त्या दिवशी जुन्या फायलींचा गठ्ठा उपसताना अचानक गोवा युनियन ऑफ जर्नालिस्टच्या (गुज) लेटरहेडची प्रेसनोट हाताशी आली. १९८०च्या दशकात पूर्व युरोपातील बल्गेरिया येथे पत्रकारिता अभ्यासक्रमासाठी गोव्यातून माझी निवड झाल्याची बातमी प्रसिद्ध करण्यासाठी ती प्रेसनोट तयार करण्यात आली होती. 'गुज'च्या लेटरहेडखाली आमच्या त्या पत्रकार संघटनेचा गोल शिक्का आणि त्याबरोबरची ती सही पाहून मला हसूच आले. कारण `गुज’चा सरचिटणीस या नात्याने मी स्वतः ती इंग्रजी आणि मराठी प्रेसनोट तयार केली होती आणि त्यावर स्वतःच सही केली होती. अर्थात त्यात फार वावगे नव्हते आणि गोव्यातील सर्वच मराठी, कोकणी आणि इंग्रजी दैनिकांनी ती बातमी माझ्या छायाचित्रासह दुसऱ्या दिवशी जवळजवळ जशीच्या तशी छापली होती!

    बल्गेरियाच्या व सोव्हिएत रशियाच्या त्या दौऱ्यासाठी आणि पत्रकारितेच्या अभ्यासक्रमासाठी माझी निवड कशी झाली, यामागची घटनाही तशी गंमतीदार आहे. 'गुज'चा सरचिटणीस म्हणून आठवड्यातून दोन-तीन वेळा मी पणजी जनरल पोस्ट ऑफिस म्हणजे जीपीओत जाऊन तेथे आमच्या युनियनचा २०२ क्रमांकाचा पोस्ट बॉक्स उघडून तेथील टपाल गोळा करत असायचो. त्या काळात म्हणजे १९८०च्या दशकापर्यंत अनेक संस्था-संघटनांचे स्वतःचे पोस्ट बॉक्स असत, त्यामध्ये दररोज वा दिवसातून दोन-तीन वेळेस पोस्टमन आलेले टपाल टाकत असे.

    एके दिवशी त्या टपालात इंडियन फेडरेशन ऑफ वर्किंग जर्नालिस्टसने भारतीय पत्रकारांसाठी बल्गेरियात पत्रकारितेचा अभ्यासक्रम आयोजित केला असून इच्छुक पत्रकारांनी अर्ज करावेत असे एक पत्र आले होते. मी अर्ज करू का, असे मी 'गुज'च्या वरिष्ठ पदाधिकाऱ्यांना विचारले, तेव्हा त्यांनी लगेच ‘हो’ म्हटले. मात्र त्यासाठी ‘नवहिंद टाइम्स’ने मला सुट्टी मंजूर करणे अत्यावश्यक होते. आमच्या दैनिकाचे वृत्तसंपादक एम.एम. मुदलियार यांनी तात्काळ परवानगी दिली आणि लखनौ येथे सुरुवातीच्या तीन महिन्यांच्या प्राथमिक फेरीसाठी माझी निवड झाली. त्यानंतर देशातील शंभर इच्छुक उमेदवारांपैकी तीस जणांच्या बल्गेरिया दौऱ्यासाठी माझीही निवड झाली.

  • इंडियन फेडरेशन ऑफ वर्किंग जर्नालिस्टसचे अध्यक्ष के. विक्रम राव यांनी मी 'गुज'चा सरचिटणीस म्हणजे वृत्तपत्र कामगार नेता असल्याने आणि गोवा, दमण-दीव केंद्रशासित प्रदेशातून मी एकमेव उमेदवार असल्याने माझी निवड निश्चितच आहे, हे मला आधीच सांगितले होते.

    एखाद्या सन्मानासाठी एखाद्या व्यक्तीची निवड कशी केली जाते, यामागची पार्श्वभूमी पहिली तर त्या व्यक्तीची थोरवी अन त्या पुरस्काराचे माहात्म्य याविषयी बराच उलगडा होतो. साधारणतः माझी २० वर्षांपूर्वी नाशिक शहरात 'ख्रिस्ती समाजभूषण' पुरस्कारासाठी निवड झाली होती. त्यासाठी पुण्यातून तेथे गेलो, तेव्हा माझ्या राहण्याची व्यवस्था एका बऱ्यापैकी हॉटेलात केली गेली होती. अशा प्रकारचा पुरस्कार मिळण्याची ही माझी पहिलीच वेळ, त्यामुळे मी जरासा भारावून गेलो होतो. पुरस्कारांचे आयोजक असलेल्या व्यक्तीची प्रत्यक्ष गाठ झाली, बोलणेही झाले. तेव्हा त्या व्यक्तीला मी कोण वा माझे काम याविषयी काही माहिती व देणेघेणेही नव्हते, असे समजले तेव्हा मी काहीसा जमिनीवर आलो. त्या तरुण व्यक्तीला नाशिक महानगरपालिकेची आगामी निवडणूक लढवायची होती आणि त्यासाठी तयारी म्हणून त्याने काही लोकांना हा पुरस्कार देण्याचा कार्यक्रम आयोजित केला होता, असे त्यानेच मला मनमोकळेपणाने सांगितले. एका कार्यकर्त्याने पुरस्कारासाठी महाराष्ट्रातील काही व्यक्तींची यादी तयारी केली होती, त्यात माझे नाव होते. हा माझा अशा प्रकारचा पहिला आणि शेवटचा पुरस्कार.

    एके दिवशी मी पुण्यातील आमच्या इंग्रजी दैनिकातील मुख्य वार्ताहर या नात्याने शहरातून आलेली विविध पत्रके आणि बातम्यांचा गठ्ठा चाळत होतो. असा गठ्ठा म्हणजे शहरात घडलेल्या आणि होऊ घातलेल्या घटनांची माहिती देणारी छोटोशी कॅप्सूलच असते. त्यामुळे ही पत्रके मुख्य वार्ताहराने आपल्या नजरेखालून घातली पाहिजे, हा धडा मी गोव्यात पत्रकारितेत उमेदवारी करताना माझ्या वरिष्ठांकडून शिकलो होतो. तर त्या दिवशीच्या पत्रकांच्या गठ्ठ्यात राज्य सरकारच्या माहिती खात्याकडून पत्रकारांसाठी असलेल्या पुरस्कारांविषयी आलेले एक पत्रक होते. ‘तुमच्यापैकी कुणाला या पुरस्कारांसाठी अर्ज करायचा असेल तर करा. हा अर्ज मी समोरच्या नोटीस बोर्डावर लावत आहे,’ असे मी माझ्या टीममधल्या बातमीदारांना  म्हटले.

  • माझ्या शेजारीच बसणाऱ्या एका बातमीदाराने ते पत्रक लगेचच आपल्या ताब्यात घेतले आणि त्यापैकी एका पुरस्कारासाठी आवश्यक असलेल्या कागदपत्रांसह अर्ज केला. यथावकाश हे पुरस्कार जाहीर झाले, तेव्हा पन्नास हजार रुपयांच्या आसपास म्हणजे घसघशीत रक्कम असलेला इंग्रजी पत्रकारितेसाठी असलेला एक पुरस्कार माझ्या या सहकारी बातमीदाराला मिळाला होता. या पुरस्कारांकडे बहुतेक पत्रकार आणि त्यातल्या त्यात इंग्रजी पत्रकारितेतले लोक ढुंकूनही पाहत नाहीत. काही विशिष्ट पुरस्कारांसाठी अर्जही नसतात. त्यामुळे अर्ज केला तर मोठ्या रकमेचा हा पुरस्कार मिळण्याची मोठी शक्यता असते.

    एखादा पुरस्कार संबंधित व्यक्तीला किंवा आयोजकांना खूप मनस्ताप देऊन जातो, याचाही अनुभव अनेकदा आलेला आहे. महाराष्ट्रात शिवसेना-भाजप युतीचे सरकार असताना साहित्यिक आणि अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्वाच्या पु. ल. देशपांडे यांना राज्य सरकारचा ‘महाराष्ट्र भूषण’ हा सन्मान जाहीर झाला, तेव्हा असाच मोठा वाद झाला होता. महाराष्ट्रातील सत्ताधारी पक्ष असलेल्या शिवसेना-पुरस्कृत ‘ठोकशाही’बद्दल पु. ल. देशपांडेंनी जाहीर टीका केली, तेव्हा ‘झक मारली आणि यांना पारितोषक दिले’ असे खास ठाकरी शैलीतील विधान शिवसेना प्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी भर सभेत काढले, तेव्हा महाराष्ट्रात केवढा गदारोळ उडाला होता.

    ‘काजळमाया’ या पुरस्कारप्राप्त कथासंग्रहाच्या प्रकाशन तारखेबाबत वाद झाल्याने उद्विग मनाने जी. ए. कुलकर्णी यांनी आपला साहित्य अकादमी पुरस्कार परत केला होता. साहित्य अकादमीबाबतची ही बहुधा पहिली ‘पुरस्कार वापसी’ घटना.

    देशातील आणि राज्यातील अनेक खासदारांना 'उत्कृष्ट संसदपटू' पुरस्कार मिळाला, अशा बातम्या अनेकदा येतात. खऱ्या अर्थाने ज्येष्ठ संसदपटू असलेल्या अटल बिहारी वाजपेयी, सोमनाथ चॅटर्जी, प्रणब मुखर्जी वगैरेंना असे पुरस्कार मिळाले आहेत. मात्र संसदेत कधी तोंड उघडण्याची संधीही न मिळालेल्या व्यक्तींना असे पुरस्कार मिळाल्याच्या बातम्या झळकल्या तर हे पुरस्कार कुठल्या संस्थेने दिले हे नीट तपासले की, खरी बाब उलगडते.

    अलीकडेच दुसऱ्या शहरात होणाऱ्या कुठल्याशा संमेलनात परिसंवादात सहभागी होण्याचे मला आमंत्रण आले आणि मोहात पडून मी ते स्वीकारलेही. स्वतःच्या वाहनाने मी त्या शहरात पोहोचलो, तेव्हा माझ्या राहण्याची सोयही हॉटेलात केली तेव्हा मी ओशाळलोच. पण आयोजक मात्र भेटायलाही आले नव्हते. दुसऱ्या दिवशी संमेलनात मला आणि इतर अनेकांना सहभागाचे मानचिन्ह आणि बंद पाकिट देण्यात आले, तेव्हा तिथे झालेल्या भाषणांत या आदरातिथ्याचे आणि सन्मानाचे रहस्य उलघडले.

    राज्य सरकारच्या कुठल्याशा संस्थेने या संमेलनासाठी भरघोस आर्थिक मदत केली होती आणि त्याशिवाय अनेक स्थानिक संस्था-संघटनांनी विविध आदरातिथ्यासाठी आपला वाटा उचलला होता, याचा आयोजकांच्या निवेदनांत कृतज्ञतापूर्वक उल्लेख होता. त्यानंतर चिंचवडला कुठल्याशा स्टेशनरी दुकानात गेलो असता, तेथे विविध प्रकारचे आणि आकाराचे चकचकणारे, आकर्षक मानचिन्ह स्वस्त किमतीत विक्रीला ठेवले होते असे दिसले. त्या दिवशी घरी आल्यावर कपाटात ठेवलेले ते मानचिन्ह काढून, त्याचे सर्व स्क्रू मोकळे करून चार-पाच भागांतले ते तुकडे कचऱ्याच्या डब्यात टाकून दिले.

    पुरस्कार देणारे काही आयोजक आपल्या पुरस्काराविषयी खूप हळवेही असतात. ज्येष्ठ नाटककार विजय तेंडुलकर यांना सांगलीच्या एका रंगकर्मी संघटनेने आपला पुरस्कार जाहीर केला होता. मात्र आयोजकांची हा पुरस्कार विष्णुदास भावे यांच्या सांगली जिल्ह्यातील जन्मगावी येऊन स्वीकारावा, ही मागणी तेंडुलकरांनी मान्य केली नाही. एकतर या पुरस्काराची रक्कम अगदी मामुली होती. तेंडुलकरांनी स्वखर्चाने मुंबईहून सांगलीला जाण्याची अपेक्षा करणे योग्य नव्हते. शिवाय त्यांच्या वयाचा विचार करून हा पुरस्कार आयोजकांनी तेंडुलकरांच्या मुंबईतील घरीच द्यावा अशी त्यांची अपेक्षा होती. त्यात काही वावगेही नव्हते. काही पुरस्कार एखाद्या व्यक्तीला दिल्याने त्या पुरस्काराच्याच प्रतिष्ठेत वाढ होते ही गोष्ट खरीच आहे. पंडित भीमसेन जोशी यांना पुण्यातील त्यांच्या राहत्या घरीच ‘भारतरत्न’ पुरस्कार दिला गेला, तो या भावनेतूनच!

    ज्ञानपीठ हा भारतातला साहित्यक्षेत्रातील सर्वांत प्रतिष्ठेचा पुरस्कार मराठीत पहिल्यांदा वि. स. खांडेकर यांना त्यांच्या ‘ययाती’ या कादंबरीसाठी जाहीर झाला. त्या वेळी ‘हा पुरस्कार  डोळ्यांनी दिसत असताना आणि हिंडण्याफिरण्याची ताकद असताना मिळाला असता तर आनंद वाटला असता’ असे वयोवृद्ध खांडेकरांनी म्हटले होते. दादासाहेब फाळके पुरस्कारांसारखे प्रतिष्ठेचे सन्मान व्हीलचेअरवर असलेल्या आणि नजर शून्यात असलेल्या अभिनेत्यांना दिले जातात, तेव्हा खांडेकरांच्या या वाक्याची हमखास आठवण येते.   

    मला आठवते १९८०च्या दशकात पद्म पुरस्कार विजेत्यांच्या खास मुलाखती आम्ही बातमीदार नंतर घेत असू. हल्ली हा सोपस्कार त्या दिवशीच्या बातम्यांतच उरकावून घेतला जातो. पद्म पुरस्कार देण्याची ही परंपरा आपण ‘सम पिपल आर मोर इक्वल दॅन अदर्स’ यावर विश्वास ठेवणाऱ्या रशिया आणि इतर साम्यवादी देशांकडून उचलली असे म्हटले जाते. अमेरिकेत वा इतर प्रगत देशांत अशी सरकारतर्फे घाऊक पद्धतीने पुरस्कार देण्याची पद्धत नाही. भारत सरकारतर्फे दिल्या जाणाऱ्या पद्म आणि भारतरत्न पुरस्कारांचे राजकारण आणि अवमूल्यन होत गेले आहे, यात वादच नाही. त्यासाठी केवळ एकाच पक्षाला दोष देता येणार नाही. 

    पंतप्रधान राजीव गांधींनी तामिळनाडूच्या निवडणुका नजरेसमोर ठेवून नुकतेच दिवंगत झालेले तामिळनाडूचे माजी मुख्यमंत्री आणि अण्णाद्रमुक नेते एम. जी. रामचंद्रन यांना मरणोत्तर ‘भारतरत्न’ पुरस्कार जाहीर केला आणि त्यानंतर या सर्वोच्च नागरी किताबाचा राजकारणासाठी सर्रास वापर होऊ लागला. कुणा डॉक्टरने सत्तेवरील नेत्याचे हृदयाचे, गुडघ्याचे ऑपरेशन केले, कुणी कवितांचे भाषांतर केले म्हणूनही पद्म पुरस्कार दिले गेले. यात सन्माननीय अपवाद म्हणजे पंतप्रधान मोरारजी देसाई यांच्या जनता पक्षाच्या सरकारच्या काळात आणि नंतर युनायटेड फ्रंट सरकारच्या म्हणजे पंतप्रधान देवेगौडा आणि इंद्रजित गुजराल सरकारच्या काळात पद्म पुरस्कार देण्याची ही नवी सरंजामशाही परंपराच खंडीत करण्यात आली होती. पद्म वा भारतरत्न यासारखे किताब त्या व्यक्तीच्या नावापुढे पदाप्रमाणे लिहिले जाऊ नये, असा संकेत आहे, याची अनेकांना जाणीवही नसते. 

  • 'आम्हाला नकोच तुमचे सरकारी पुरस्कार आणि मानमरातब' अशी भूमिका आणीबाणीच्या काळात दुर्गा भागवत आणि इतर काही साहित्यिकांनी घेतली होती. त्यानंतर पुरस्कार देण्याआधी त्या व्यक्तीचा होकार घेण्याची प्रथा अनेक आयोजकांनी सुरू केली. राज्य सरकारतर्फे दिल्या जाणाऱ्या अनेक साहित्य पुरस्कारांसाठी तर संबंधित लेखकांनी वा प्रकाशकांनी अर्ज करावे लागतात, यातच सर्व आले! 

    महनीय व्यक्तींच्या स्मरणार्थ उभारलेल्या स्मृतीस्थळांत व स्मारकांत असे पुरस्कार आणि किताब प्रदर्शनार्थ ठेवले जातात. बऱ्याच लोकांना आपल्याला मिळालेले असे पुरस्कार आणि मानपत्रे घरांतील काचेच्या कपाटांत लावण्याचा सोस असतो. त्यामुळे त्यांच्या व्यक्तिपरिचयाच्या पानात भर पडते.

    अलीकडे ‘भारतरत्न’ पुरस्कारासाठी पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरु आणि त्यानंतर पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी स्वतःचीच निवड केली होती, असा जोरदार प्रचार समाजमाध्यमांवर केला गेला. अनेक पुरस्कारांच्या हकिकती गमतीशीर, सुरस आणि चमत्कारिक म्हणाव्या अशाच असतात.



‘महाराष्ट्र चरित्रकोशा’ची जन्मकथा

 २० वर्षांपूर्वीच्या ‘महाराष्ट्र चरित्रकोशा’ची जन्मकथा

ग्रंथनामा - शिफारस\मराठी पुस्तक
कामिल पारखे

‘प्रबोधनकार ठाकरेंचा संक्षिप्त बायोडेटा पाहिजे आहे. तो तुमच्याकडे आहे का?’

दैनिक ‘सामना’चे पुण्यातील निवासी संपादक आणि पत्रकारितेच्या क्षेत्रातील माझे मित्र हरिश  केंची यांना मी विचारले. पुणे श्रमिक पत्रकार संघात आम्ही दोघांनीही एकत्र काम केल्याने केंची यांच्याशी माझे जुने संबंध होते.

‘कामिल, प्रबोधनकारांचा माझ्याकडे बायोडेटा नाही, पण आता आऊट ऑफ प्रिंट असलेल्या त्यांच्या ‘माझी जीवनगाथा’ या आत्मचरित्राची एक जुनी प्रत आमच्या ऑफिसात आहे. लवकरात लवकर तू ती परत करत असशील तर ते पुस्तक तू माझ्याकडून घेऊ शकतो,’ तिकडून केंची यांचे उत्तर आले आणि मी आनंदलो.

ही घटना आहे साधारण पंचवीस वर्षांपूर्वीची, साधारणत: १९९६च्या आसपासची. त्या काळात ‘महाराष्ट्र चरित्रकोश’ हा माझ्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाकांक्षी असलेला प्रकल्प मी एकहाती करायला घेतला होता. १८०० पासून तो थेट दुसऱ्या सहस्त्राअखेरीस म्हणजे २००० सालापर्यंत महाराष्ट्राच्या सामाजिक, राजकीय, सांस्कृतिक, आणि इतर विविध क्षेत्रांत आपला ठसा उमटवणाऱ्या व्यक्तीची थोडक्यात चरित्रात्मक माहिती देणारा हा कोश असणार होता.

‘इंडियन एक्सप्रेस’च्या पुणे आवृत्तीत वार्ताहर म्हणून काम करताना १९९५च्या आसपास चरित्रकोशाचा हा प्रकल्प मी सुरू केला होता. काम तसे खूप वेळखाऊ होते, कारण फोटोकॉपीचा जमाना अजून सुरू झालेला नव्हता, मोबाईलवर एखाद्या कागदपत्राचे छायाचित्र घेणे तर तेव्हा फार दूरची गोष्ट होती. आंतरजालावर म्हणजे गुगलवर एका क्लिकवर कुणाही प्रसिद्ध व्यक्तीची खरीखोटी, सकारात्मक वा नकारात्मक माहिती त्या वेळी उपलब्ध नसायची. त्यामुळेच एक-दोन परिच्छेदांची माहिती मिळवण्यासाठी त्या व्यक्तीचे संपूर्ण आत्मचरित्र व चरित्र वाचावे लागायचे, त्यातून आवश्यक माहिती गोळा करायला लागायची.

हरिश केंची यांचा तो निरोप ऐकून म्हणूनच मी खुश झालो होतो. दुसऱ्याच दिवशी पुण्यातल्या बाजीराव रोडवर असलेल्या ‘सामना’च्या ऑफिसात जाऊन प्रबोधनकारांच्या आत्मचरित्राची जीर्ण झालेली ती प्रत मिळवली आणि वायदा केल्याप्रमाणे आठवड्याच्या आत परतही दिली.

आम्हा पत्रकारांसाठी कुणाही प्रसिद्ध व्यक्तींची संक्षिप्त माहिती वेळेवर उपलब्ध असणे फार महत्त्वाचे. एखाद्या व्यक्तीची कुठल्याही मोठ्या पदावर नेमणूक होणे, पारितोषिक मिळणे, प्रतिष्ठेची निवडणूक जिंकणे, अशा प्रसंगी आणि महनीय व्यक्तीच्या निधनप्रसंगी अशी माहिती हाताशी असणे खूप गरजेचे असते. अलीकडेच फुटबॉल खेळाडू दिएगो मॅराडोनाचे निधन झाले, तेव्हा त्याच्या ‘हॅन्ड ऑफ गॉड’ या सुप्रसिद्ध वाक्यापासून त्याची सर्व व्यक्तीगत माहिती काही क्षणांत आंतरजालावर एका क्लिकनिशी हजर होत होती. २० वर्षांपूर्वी एखाद्या व्यक्तीविषयी लेख लिहिण्यासाठी आम्हा पत्रकारांसाठी व इतर लोकांसाठी अशी चैन नव्हती! त्यामुळेच पत्रकारांना, संशोधकांना त्यांना आवश्यक असणारी जुजबी माहिती एका कोशात संकलित करण्यासाठी या चरित्रकोशाचे काम मी सुरू केले होते.

‘थेंबे थेंबे तळे साचे’ या म्हणीनुसार मिळेल त्या स्तोत्रांतून मी विविध क्षेत्रांतील मोठ्या व्यक्तींची चरित्रे मिळवण्याचे काम सुरू केले होते. वर्तमानपत्रांत वाढदिवसानिमित्त, जयंती किंवा पुण्यतिथीनिमित्त एखाद्या व्यक्तीविषयी माहिती दिली जाते. घरी येणाऱ्या वृत्तपत्रांच्या, नियतकालिकांच्या त्या लेखांची कात्रणे मी कापून ठेवू लागलो. ‘इंडियन एक्सप्रेस-लोकसत्ता’च्या आमच्या ऑफिसात अनेक मराठी आणि इंग्रजी दैनिके यायची. दररोज ती वाचून त्यातील अशा चरित्रांच्या नोंदी लिहून काढत असे. त्याशिवाय विविध साप्ताहिकांच्या आणि नियतकालिकांच्या, दिवाळी अंकांच्या जुन्या प्रती मिळवून चरित्राच्या संक्षिप्त नोंदी करत असे.

पुण्यातील माझा पत्रकार मित्र पराग रबडेची मुंबईतील ‘प्रेस ट्रस्ट ऑफ इंडिया’च्या (पीटीआय) कार्यालयात बदली झाली होती. महाराष्ट्र विधानमंडळ कार्यालयातर्फे वेळोवेळी सर्व आमदारांचा म्हणजे विधानसभा आणि विधान परिषद सभासदांचा अल्पपरिचय त्यांच्या छायाचित्रांसह प्रसिद्ध केला जातो. त्या वेळचे असे एक पुस्तक परागने मला दिले. त्यात अर्थातच मुख्यमंत्री, सर्व मंत्री यांच्या अल्पचरित्रांचा ऐवज मला पाहिजे अशा संक्षिप्त स्वरूपात उपलब्ध होता. पण त्याआधीच्या म्हणजे विधानमंडळाच्या स्वातंत्र्यपूर्व काळच्या स्थापनेपासून किंवा निदान महाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेपासूनची अशी काही माहिती कशी मिळवणार? ‘तशा जुन्या पुस्तिका विधानमंडळाच्या वाचनालयात आहेत, पण त्यासाठी तुला सुट्टी टाकून, मुंबईला येऊन या वाचनालयात बैठक मारून या नोंदी लिहाव्या लागतील,’ असे परागने मला सांगितले.

अशा प्रकारे मुंबईला दोन-तीन वेळेस भेट देऊन तिथे सचिवालयातील वाचनालयात त्या पुस्तिका मिळवून त्यातील आवश्यक राजकीय व्यक्तींची माहिती टिपून घेतली. त्या काळात झेरॉक्स किंवा मोबाईलने फोटोकॉपी घेण्याचा प्रकार नव्हता, त्यामुळे हा प्रपंच. पण यामुळे महाराष्ट्राच्या राजकीय पटलावरील मागील चार-पाच दशकांतील अनेक महत्त्वपूर्ण लोकांची माहिती एका ठिकाणी आणि थोडक्यात मिळाली.  

‘महाराष्ट्र  चरित्रकोशा’चा इ.स. १८०० ते इ.स. २००० या दोनशे वर्षांचा मर्यादित काळ होता, पण या चरित्रकोशात कुणा व्यक्तीचा समावेश करायचा, असा अगदी सुरुवातीच्या काळात प्रश्न निर्माण झाला. म्हणजे या काळात महाराष्ट्रात म्हणजे मुंबईकर असलेल्या अमिताभ बच्चन, दिलीपकुमार वगैरेंची माहिती द्यावी का, असा प्रश्न होता. फक्त मराठी लोकांची चरित्रे द्यावी, असे पराग रबडेचे मत होते. शेवटी महाराष्ट्रीय देशी वास्तव्य असणाऱ्या सर्व व्यक्तींचा चरित्रकोशात अंर्तभाव असावा यावर एकमत झाले.

आमच्या कार्यालयातील काही पत्रकार सहकाऱ्यांची मला या कामात मोलाची मदत मिळाली. ‘लोकसत्ता’चे मुख्य वार्ताहार मुकुंद संगोराम यांनी पुण्यात अनेक वर्षे बातमीदाराचे काम केले होते. पुणे महापालिकेतर्फे वेळोवेळी अनेक नामवंत व्यक्तींचा मानपत्र देऊन सत्कार केला जातो, अशा वेळी दिल्या जाणाऱ्या अलंकारिक भाषेतील एकपानी मानपत्रांचा एका मोठा संचच संगोराम यांनी माझ्या हवाली केला. त्यात अगदी पंडित भिमसेन जोशी, ‘घाशीराम कोतवाल’चे नृत्य दिग्दर्शक कृष्णदेव मुळगुंदसारख्या विविध क्षेत्रांतील महनीय व्यक्तींची माहिती होती!  

‘इंडियन एक्सप्रेस’चे बातमीदार सहकारी अनोष मालेकरने मला मराठी नाट्यक्षेत्रातील व्यक्तींची चरित्रात्मक माहिती असलेले ‘नाट्यपंढरीचें सन्मानित’ हे हरीश केंची-संपादित  पुस्तक दिले, तर छायाचित्रकार सहकारी मुकुंद भुतेने ‘चित्रसौरभ’ हा भय्यासाहेब ओंकार संपादित चित्रकलेवरील खास अंक दिला.  

या चरित्रकोशासाठी सिद्धेश्वरशास्त्री चित्राव यांनी संकलित केलेले मराठी भाषेतील खंडात्मक कोश माझ्यासमोर पथदर्शक होते. चित्राव यांच्या ‘भारतवर्षीय अर्वाचीन चरित्रकोश - इ.स. १८१८ - १९४५ अखेर’ या कोशाचा मला फार सर्वाधिक उपयोग झाला.

सिद्धेश्वरशात्री चित्राव यांच्या चरित्रकोशांप्रमाणे आणखी एक मोठा खजिना मला मिळाला, तो विनायक लक्ष्मण भावे यांनी संकलित केलेल्या ‘महाराष्ट्र सारस्वत’ या चरित्रकोशामध्ये. पुण्यातील स्नेहसदन या येशूसंघीय कॅथोलिक धर्मगुरूंच्या संस्थेच्या वाचनालयात अनेक दिवस बसून कितीतरी आधुनिक मराठी साहित्यिकांच्या चरित्रात्मक नोंदी भावे यांच्या ‘महाराष्ट्र सारस्वत’मधून मी लिहून काढल्या. त्या साहित्यिकांची थोडक्यात चरित्रात्मक माहिती आणि त्यानंतर त्यांच्या सर्व पुस्तकांची इत्यंभूत माहिती म्हणजे प्रकाशक, प्रकाशनवर्षे, पुस्तकाची पाने आणि किंमत अशी सर्व माहिती या चरित्रकोशात आहे. काही साहित्यिकांच्या शंभराहून अधिक साहित्यकृतींची या कोशात माहिती आहे. कोशकर्ते भावे यांनी ही अधिकृत माहिती संबंधित साहित्यिकांकडून, प्रकाशकांकडून वा त्यांच्या जवळच्या व्यक्तींकडून घेतली होती, हे स्पष्ट दिसते. मी स्वतः चरित्रकोश करत असल्याने आणि ही माहिती गोळा करणे किती अवघड असते याचा अनुभव घेत असल्याने भावे यांनी ही सर्व माहिती गोळा कशी केली असेल, याचे आजही  नवल वाटते.

काही प्रसिद्ध व्यक्तींची चरित्रात्मक माहिती मिळवणे खूपच अवघड गेले. संपूर्ण महाराष्ट्रात मोठे नाव असूनही त्यांची जन्मतारीख वगैरे चरित्रात्मक अधिकृत माहिती मिळवणे त्या वेळी कठीण होते, यावर आज कुणाचा विश्वासही बसणार नाही. उदाहरणार्थ राज ठाकरे. अनेक ठिकाणी प्रयत्न करून शेवटी त्यांच्याविषयीची अगदी जुजुबी माहिती मिळाली, ती या चरित्रकोशात घेतली आहे.

हा सर्व खटाटोप १९९५ ते १९९९ सालापर्यंतचा आहे. बाळासाहेब ठाकरे यांनी आपल्या राजकीय वारशाची २००० सालच्या महाबळेश्वरच्या शिवसेना मेळाव्यात घोषणा करण्याचा काळ अजून यायचा होता. त्यामुळे शिवसेनाप्रमुखांचा खराखुरा राजकीय वारस ठरलेल्या व्यक्तीची म्हणजे आताचे महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांची चरित्रात्मक नोंद मला त्या वेळी मिळाली आणि मी ती चरित्रकोशात जमा केली ती अशी -  “ठाकरे, उद्धव बाळासाहेब (जन्म २२ जुलै १९६०) शिवसेना नेते. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांचे हे कनिष्ठ चिरंजीव. जे.जे. स्कूल ऑफ अप्लाईड आर्टसचे  विद्यार्थी. दै. ‘सामना’, ‘दोपहर का सामना’ आणि साप्ताहिक ‘मार्मिक’ प्रकाशित करणाऱ्या प्रबोधन प्रकाशनचे विश्वस्त, वन्यप्राण्यांचे छायाचित्रण हा एक विशेष छंद.”

पुढे काळाच्या पोटात काय आहे, याची मला कशी कल्पना असणार? याच कारणामुळे या चरित्रकोशात माजी मंत्री शोभाताई फडणवीस यांच्याविषयी नोंद आहे, मात्र त्यांचे जवळचे नातलग आणि नंतरचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांचा नामोल्लेखही नाही.

तर अशा प्रकारे विविध मार्गांनी चरित्रकोशासाठी मी नोंदी गोळा करत होतो. ‘इंडियन एक्सप्रेस’च्या ऑफिसात दररोज कामाला जाण्याआधी म्हणजे दुपारपर्यंत शनिवार पेठेतील ‘स्नेहसदन’च्या वाचनालयात कितीतरी दिवस अनेक तास बसून तेथील विविध चरित्रग्रंथ, आत्मचरित्रे, संदर्भग्रंथ चाळली आणि नोंदी लिहिल्या. तिथे असलेल्या ‘मराठी विश्वकोशा’चे सर्व उपलब्ध खंड काळजीपूर्वक चाळले.

‘इंडियन एक्सप्रेस’मध्ये माझे बातमीदाराचे काम रात्री साडेआठच्या आसपास संपायचे, त्यानंतर ऑफिसच्या व्यवस्थापकीय कक्षाच्या तोपर्यंत मोकळ्या झालेल्या जागेत एकदीड तास बसून मी चरित्रकोशाचे काम करायचो. आणि रात्री दहाला चिंचवड-निगडीची शेवटची सिटी बस घरी जाण्यासाठी पकडायचो.

हळूहळू कात्रणांची आणि हस्तलिखित नोंदींची संख्या वाढायला लागली. तोपर्यंत मी संगणकाचा वापर सार्वत्रिक झाला नव्हता आणि संगणकावर मराठी लिहायला मी शिकलोही नव्हतो. मराठी आद्याक्षरांनुसार नोंदी फाईलीत ठेवत होतो. तत्पूर्वी प्रसारमाध्यमांतील लोकांसाठी इंग्रजी-मराठी पॉकेट ‘मीडिया डिक्शनरी’ मी तयार केली होती, तेव्हा मराठी आद्याक्षरांचा क्रम पक्का ध्यानात राहिला होता. चरित्रकोशाच्या नोंदींसाठी खास मोठ्या बॉक्स टाईप फाईली विकत घेत होतो, अशा एका फाईलची किंमत त्या वेळी असायची चाळीस रुपये! फ्लॅटमधल्या माळ्यांचा या जाडजूड फाईली ठेवण्यासाठी यासाठी चांगला उपयोग होत होता आणि घरात जॅकलिनला आणि तेव्हा लहान बाळ असलेल्या आदितीला माझ्या या उपदव्यापाची झळ बसत नसायची.

‘इंडियन एक्सप्रेस’ची नोकरी सांभाळून पाच-सहा वर्षांच्या काळात या प्रकल्पाचे काम हातावेगळे केले आणि हस्तलिखित छपाईला पाठवले. पुणे श्रमिक पत्रकार संघाने या पुस्तकाच्या प्रकाशनासाठी थोडी आर्थिक मदत केली होती. पत्रकार मित्र पराग रबडेने आपल्या स्वतःच्या ‘सुनिती प्रकाशन’तर्फे हा कोश पुस्तक प्रकाशित केला. त्यानेच तेव्हा ‘महाराष्ट्र टाइम्स’चे संपादक असलेल्या कुमार केतकर यांच्या हस्ते या कोशाचे प्रकाशन पुणे श्रमिक पत्रकार संघाच्या विद्यमाने घडवून आणले.

१८०० पासून २०० वर्षांच्या कालखंडातील महाराष्ट्रातील समाजाच्या सामाजिक, राजकीय, शैक्षणिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक वगैरे क्षेत्रांवर प्रभाव टाकणाऱ्या लोकांची अल्पचरित्रे देण्याचे या कोशाचे उद्दिष्ट होते. कुठलेही क्षेत्र या वर्ज्य नव्हते. चरित्रकोशाच्या मलपृष्ठावर वानगीदाखल दिलेल्या काही व्यक्तींची नावे - वासुदेव फडके, बाळशास्त्री जांभेकर, महात्मा फुले, वि.स. खांडेकर, केशव बळीराम हेडगेवार, स्वामी रामानंद तीर्थ, लता मंगेशकर, चंदू बोर्डे, इंदिरा हिंदुजा, गाडगे महाराज, पंडिता रमाबाई, अशी आहेत.

एकूण २०१ पाने असलेल्या या चरित्रकोशात १२४४ व्यक्तींच्या नोंदी आहेत. मला वाटते  २००० पर्यंत ज्या व्यक्तींचे निधन झाले होते, अशा सर्वच क्षेत्रांतील बहुतांश महनीय व्यक्तींची माहिती देण्यात हा चरित्रकोश यशस्वी ठरला. त्या दृष्टीने हा कोश मराठी साहित्यसृष्टीत वैशिष्ट्यपूर्ण आणि एकमेव चरित्रकोश ठरतो.

या प्रकल्पाची खरीखुरी फलश्रुती काय? प्रभावी वितरणपद्धतीच्या अभावी हा चरित्रकोश गरजू लोकांपर्यंत पोहोचला नाही. पदरमोड करून छापल्याने अर्थप्राप्ती काही झालीच नाही. या चरित्रकोशातील काही त्रुटीही नंतर माझ्या लक्षात आल्या. हयात असणाऱ्या मात्र फारसे कर्तृत्व नसणाऱ्या मुंबई-पुण्यातील अनेक व्यक्तींच्या चरित्रनोंदी मी त्यात घुसडवल्या होत्या. भविष्यकाळात यदाकदाचित हा चरित्रकोश आधीच्या त्रुटी दुरुस्त करून मी पुन्हा अधिक समावेशक स्वरूपात संकलित करीलही. त्याचबरोबर अशा स्वरूपाचा प्रकल्प हाती घेणाऱ्या व्यक्तीस, संस्थेस  हा कोश आधारभूत ठरू शकतो. 

२५ वर्षांनंतर आज मागे वळून पाहताना गुगलयुग निर्माण होण्याआधीच्या  काळात असल्या चरित्रकोशाची किंवा माझ्या आधीच्या ‘इंग्रजी-मराठी मीडिया डिक्शनरी’ची नक्कीच गरज होती. आता कदाचित असल्या डिक्शनरीकडे वा चरित्रकोशाकडे नवी पिढी ढुंकूनही पाहणार नाही. श्री. व्यं. केतकरांच्या ‘ज्ञानकोशा’ची, पंडित महादेवशास्त्री जोशी यांच्या ‘संस्कृतीकोशा’ची किंवा अगदी तर्कतीर्थ लक्ष्मणशात्री जोशी यांनी निर्माण केलेल्या ‘मराठी विश्वकोशा’ची मदत आजकाल किती जण घेत असतील? पण म्हणून या चरित्रकोशांचे वा विश्वकोशांचे महत्त्व कमीही होत नाही. गुगलच्या वाढत्या युगातही मराठी साहित्य आणि संस्कृतीच्या संशोधकांना वस्तुनिष्ठ माहितीसाठी या कोशांकडे वळावेच लागते. तोपर्यंत नव्या पिढीतील कोशकर्त्यांनी नाउमेद होण्याची गरज नाही.